ΗΓΕΜΟΝΑΣ ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ

Cap. 5. Quomodo administrandae sunt civitates vel principatus, qui, antequam occuparentur suis legibusvivebant. [In che modo si debbino governare le città o principati li quali, innanzi fussino occupati, sivivevano con le loro legge.]

Quando quelli stati che s’acquistano, come è detto, sono consueti a vivere con le loro legge et in libertà, a volerli tenere, ci sono tre modi: el primo, ruinarle; l'altro, andarviad abitare personalmente; el terzo, lasciarle vivere con le sua legge, traendone una pensione e creandovi drento uno stato di pochi che te le conservino amiche. Perché,sendo quello stato creato da quello principe, sa che non può stare sanza l'amicizia e potenzia sua, et ha a fare tutto per mantenerlo. E più facilmente si tiene una città usa avivere libera con il mezzo de' sua cittadini, che in alcuno altro modo, volendola preservare.

In exemplis ci sono li Spartani e li Romani. Li Spartani tennono Atene e Tebe creandovi uno stato di pochi; tamen le riperderono. Romani, per tenere Capua Cartagine eNumanzia, le disfeciono, e non le perderono. Vollono tenere la Grecia quasi come tennono li Spartani, faccendola libera e lasciandoli le sua legge; e non successe loro: in modo che furono costretti disfare molte città di quella provincia, per tenerla. Perché, in verità, non ci è modo sicuro a possederle, altro che la ruina. E chi diviene patrone di una città consueta a vivere libera, e non la disfaccia, aspetti di esser disfatto da quella; perché sempre ha per refugio, nella rebellione, el nome della libertà e li ordini antichisua; li quali né per la lunghezza de' tempi né per benefizii mai si dimenticano. E per cosa che si faccia o si provegga, se non si disuniscano o si dissipano li abitatori, nonsdimenticano quel nome né quelli ordini, e subito in ogni accidente vi ricorrono; come fe' Pisa dopo cento anni che ella era posta in servitù da' Fiorentini. Ma, quando lecittà o le provincie sono use a vivere sotto uno principe, e quel sangue sia spento, sendo da uno canto usi ad obedire, dall'altro non avendo el principe vecchio, farne uno infra loro non si accordano, vivere liberi non sanno; di modo che sono più tardi a pigliare l’arme, e con più facilità se li può uno principe guadagnare et assicurarsi di loro. Ma nelle repubbliche è maggiore vita, maggiore odio, più desiderio di vendetta; né li lascia, né può lasciare riposare la memoria della antiqua libertà: tale che la più sicura viaè spegnerle o abitarvi.

Πως πρέπει να κυβερνούνται οι πολιτείες κι οι ηγεμονίες, που  πριν κατακτηθούν ζούσαν κάτω από τους δικούς τους νόμους.

Όταν τα  κράτη που κατακτούνται όπως είπαμε, είναι συνηθισμένα να ζούνε, κάτω απ ΄τους δικούς τους νόμους σε ελεύθερο καθεστώς, τρεις  είναι οι  τρόποι για να κρατηθούν. Ο πρώτος είναι να χαλαστούν ολοκληρωτικά, ο δεύτερος να μεταφέρει ο κατακτητής την έδρα του σ ΄ αυτά κι ο τρίτος να τ ΄αφήσει να ζούνε με τους δικούς τους νόμους, πληρώνοντας σ ΄ αυτόν μόνο ένα μέτριο φόρο και να ιδρύσει κράτος που να το κυβερνούν λίγα πρόσωπα και να φροντίζουν να διατηρούν τη φιλία τους μ ΄ αυτόν. Πραγματικά όταν το κράτος αυτό έχει δημιουργηθεί από τον κατακτητή ηγεμόνα, ξέρει ότι χωρίς τη φιλία  και τη δύναμή του δεν μπορεί να υπάρξει κι ότι πρέπει να προσπαθεί αδιάκοπα να διατηρήσει τον ηγεμόνα αυτό.  Είναι εξ άλλου πιο εύκολο ένα κράτος συνηθισμένο στη ελευθερία να κυβερνηθεί από τους δικούς του πολίτες παρά από άλλους.

Οι Σπαρτιάτες και οι Ρωμαίοι, μπορεί σ ΄αυτά να μας γίνουν παράδειγμα. Οι Σπαρτιάτες διατήρησαν τις Αθήνες και τις Θήβες δημιουργώντας μέσα στις πόλεις τούτες κράτη ολιγαρχικά. Μολοταύτα τις ξανάχασαν. Οι Ρωμαίοι για να κρατήσουν την Καπούη, την Καρχηδόνα, την Νουμία, τις καταστρέψανε κι έτσι δεν τις ξανάχασαν. Θέλησαν να κρατήσουν την Ελλάδα κατά την μέθοδο των Σπαρτιατών παραχωρώντας δηλαδή σ ΄αυτήν ελευθερίες και μη αγγίζοντας τους νόμους της. Αλλά η μέθοδος αυτή απέτυχε τόσο πολύ ώστε υποχρεώθηκαν για να τη διατηρήσουν να καταστρέψουν πολλές πόλεις, γιατί, μα την αλήθεια, δεν υπάρχει πιο βέβαιο μέσο κατοχής από το ξεθεμέλιωμα. Και κείνος που γίνεται κύριος  μιας πόλης, αν είναι συνηθισμένη στην ελεύθερη ζωή και που δεν την καταστρέφει , διατρέχει τον κίνδυνο να τον καταστρέψει αυτή. Σ ΄ένα τέτοιο κράτος η εξέγερση υποδαυλίζεται αδιάκοπα εις  τ΄ όνομα της ελευθερίας και την αναπόληση των αρχαίων θεσμών, πράματα που μήτε η παράταση της κατοχής, μήτε τα ευεργετήματα, μήτε οι χάριτες μπορούν να κάμουν να λησμονηθούν. Ό,τι και να κάμει ο ηγεμόνας, οποιαδήποτε μέτρα και να λάβει, αν δεν φέρει ανάμεσα στους κατοίκους τις διενέξεις ή δεν τους ξεριζώσει, αυτοί ποτέ δεν ξεχνούν τ ΄όνομα της ελευθερίας, μήτε τους νόμους των και σε κάθε ευκαιρία τα επικαλούνται, όπως το έκαμε η Πίζα εκατό χρόνια ύστερα από την υποδούλωσή της στους Φλωρεντινούς. Αλλά για τις πόλεις και τις επαρχίες, που είναι συνηθισμένες να ζουν κάτω από  ηγεμόνα, το πράμα διαφέρει. Όταν η οικογένεια του ηγεμόνα τους έχει σβύσει, οι κάτοικοι, όντας συνηθισμένοι στην υπακοή, μη μπορώντας να εκλέξουν με κοινή συμφωνία νέον ηγεμόνα και μη γνωρίζοντας να ζουν ελεύθεροι, δεν βιάζονται να ξεσηκωθούν κι έτσι ένας ξένος ηγεμόνας πιο εύκολα τους κατακτά και κατόπιν εξασφαλίζεται έναντί τους. Στις δημοκρατίες όμως  υπάρχει μεγαλύτερη ζωτικότητα, δυνατότερο μίσος κι εχθρότητα και πόθος πιο βαθύς για εκδίκηση. Η αναπόληση της παλιάς ελευθερίας δεν τους αφήνει ήσυχους μήτε στιγμή, ώστε η καλύτερη μέθοδος είναι  ή να τις καταστρέφει ή να κατοικήσει μόνιμα σ ΄αυτές.