ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΩΝ ΠΥΘΑΓΟΡΕΙΩΝ ΣΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΑΔΑ

14 A 16. IAMBL. V. P. 248ff. ὅτι μὲν οὖν ἀπόντος Πυθαγόρου ἐγένετο ἡ ἐπιβουλή, πάντες συνομολογοῦσι, διαφέρονται δὲ περὶ τῆς τότε ἀποδημίας, οἱ μὲν πρὸς [I 103. 15 App.] Φερεκύδην τὸν Σύριον, οἱ δὲ εἰς Μεταπόντιον λέγοντες ἀποδεδημηκέναι τὸν Πυθαγόραν. αἱ δὲ αἰτίαι τῆς ἐπιβουλῆς πλείονες λέγονται, μία μὲν ὑπὸ τῶν Κυλωνείων λεγομένων ἀνδρῶν τοιάδε γενομένη. Κύλων ἀνὴρ Κροτωνιάτης γένει μὲν καὶ δόξηι καὶ πλούτωι πρωτεύων τῶν πολιτῶν, ἄλλως δὲ χαλεπός τις καὶ βίαιος καὶ θορυβώδης καὶ τυραννικὸς τὸ ἦθος πᾶσαν προθυμίαν παρασχόμενος πρὸς τὸ [I 103. 20] κοινωνῆσαι τοῦ Πυθαγορείου βίου καὶ προσελθὼν πρὸς αὐτὸν τὸν Πυθαγόραν ἤδη πρεσβύτην ὄντα ἀπεδοκιμάσθη διὰ τὰς προειρημένας αἰτίας. (249) γενομένου δὲ τούτου πόλεμον ἰσχυρὸν ἤρατο καὶ αὐτὸς καὶ οἱ φίλοι αὐτοῦ πρὸς αὐτόν τε τὸν Πυθαγόραν καὶ τοὺς ἑταίρους, καὶ οὕτω σφοδρά τις ἐγένετο καὶ ἄκρατος ἡ φιλοτιμία αὐτοῦ τε τοῦ Κύλωνος καὶ τῶν μετ' ἐκείνου τεταγμένων, ὥστε διατεῖναι [I 103. 25] μέχρι τῶν τελευταίων Πυθαγορείων. ὁ μὲν οὖν Πυθαγόρας διὰ ταύτην τὴν αἰτίαν ἀπῆλθεν εἰς τὸ Μεταπόντιον κἀκεῖ λέγεται καταστρέψαι τὸν βίον. οἱ δὲ Κυλώνειοι λεγόμενοι διετέλουν πρὸς Πυθαγορείους στασιάζοντες καὶ πᾶσαν ἐνδεικνύμενοι δυσμένειαν. ἀλλ' ὅμως ἐπεκράτει μέχρι τινὸς ἡ τῶν Πυθαγορείων καλοκαγαθία καὶ ἡ τῶν πόλεων αὐτῶν βούλησις, ὥστε ὑπ' ἐκείνων οἰκονομεῖσθαι βούλεσθαι [I 103. 30 App.] τὰ περὶ τὰς πολιτείας. τέλος δὲ εἰς τοσοῦτον ἐπεβούλευσαν τοῖς ἀνδράσιν, ὥστε ἐν τῆι Μίλωνος οἰκίαι ἐν Κρότωνι συνεδρευόντων τῶν Πυθαγορείων καὶ βουλευομένων περὶ πολιτικῶν πραγμάτων ὑφάψαντες τὴν οἰκίαν κατέκαυσαν τοὺς ἄνδρας πλὴν δυεῖν, Ἀρχίππου τε καὶ Λύσιδος˙ οὗτοι δὲ νεώτατοι ὄντες καὶ εὐρωστότατοι διεξεπαίσαντο ἔξω πως. (250) γενομένου δὲ τούτου καὶ λόγον οὐδένα ποιησαμένων [I 103. 35] τῶν πόλεων περὶ τοῦ συμβάντος πάθους ἐπαύσαντο τῆς ἐπιμελείας οἱ Πυθαγόρειοι. συνέβη δὲ τοῦτο δι' ἀμφοτέρας τὰς αἰτίας, διά τε τὴν ὀλιγωρίαν τῶν πόλεων (τοῦ τοιούτου γὰρ καὶ τηλικούτου γενομένου πάθους οὐδεμίαν ἐπιστροφὴν ἐποιήσαντο) διά τε τὴν ἀπώλειαν τῶν ἡγεμονικωτάτων ἀνδρῶν. τῶν δὲ δύο τῶν περισωθέντων ἀμφοτέρων Ταραντίνων ὄντων ὁ μὲν Ἄρχιππος ἀνεχώρησεν εἰς [I 104. 1 App.] Τάραντα, ὁ δὲ Λῦσις μισήσας τὴν ὀλιγωρίαν ἀπῆρεν εἰς τὴν Ἑλλάδα καὶ ἐν Ἀχαΐαι διέτριβε τῆι Πελοποννησιακῆι, ἔπειτα εἰς Θήβας μετωικίσατο σπουδῆς τινος γενομένης˙ οὗπερ ἐγένετο Ἐπαμεινώνδας ἀκροατὴς καὶ πατέρα τὸν Λῦσιν ἐκάλεσεν. ὧδε καὶ τὸν βίον κατέστρεψεν. (251) οἱ δὲ λοιποὶ τῶν Πυθαγορείων ἀθροισθέντες [I 104. 5 App.] εἰς τὸ Ῥήγιον ἐκεῖ διέτριβον μετ' ἀλλήλων. προϊόντος δὲ τοῦ χρόνου καὶ τῶν πολιτευμάτων ἐπὶ τὸ χεῖρον προβαινόντων ἀπέστησαν τῆς Ἰταλίας πλὴν Ἀρχίππου τοῦ Ταραντίνου. ἦσαν δὲ οἱ σπουδαιότατοι Φάντων τε καὶ Ἐχεκράτης καὶ Πολύμναστος καὶ Διοκλῆς Φλιάσιοι, Ξενόφιλος δὲ Χαλκιδεὺς τῶν ἀπὸ Θράικης Χαλκιδέων. ἐφύλαξαν μὲν οὖν τὰ ἐξ ἀρχῆς ἤθη καὶ τὰ μαθήματα καίτοι ἐκλιπούσης [I 104. 10 App.] τῆς αἱρέσεως, ἕως εὐγενῶς ἠφανίσθησαν. ταῦτα μὲν οὖν Ἀριστόξενος [fr. 11 FHG II 274] διηγεῖται. Νικόμαχος δὲ τὰ μὲν ἄλλα συνομολογεῖ τούτοις, παρὰ δὲ τὴν ἀποδημίαν Πυθαγόρου φησὶ γεγονέναι τὴν ἐπιβουλὴν ταύτην κτλ. [Vgl. 44 A 4a und c. 46]. PORPH. V. P. 56 Δικαίαρχος [fr. 31 FHG II 245] δὲ καὶ οἱ ἀκριβέστεροι καὶ τὸν Πυθαγόραν φασὶν παρεῖναι τῆι ἐπιβουλῆι. G Δικαίαρχος Φερεκύδην γὰρ πρὸ τῆς ἐκ Σάμου ἀπάρσεως τελευτῆσαι. τῶν δ' ἑταίρων ἀθρόους μὲν τετταράκοντα ἐν οἰκίᾳ τινὸς συνεδρεύοντας ληφθῆναι, τοὺς δὲ πολλοὺς σποράδην κατὰ τὴν πόλιν ὡς ἔτυχον ἕκαστοι διαφθαρῆναι. Πυθαγόραν δὲ κρατουμένων τῶν φίλων τὸ μὲν πρῶτον εἰς Καυλωνίαν τὸν ὅρμον σωθῆναι, ἐκεῖθεν δὲ πάλιν ἐς Λοκρούς. πυθομένους δὲ τοὺς Λοκροὺς τῶν γερόντων τινὰς ἐπὶ τὰ τῆς χώρας ὅρια ἀποστεῖλαι. τούτους δὲ πρὸς αὐτὸν ἀπαντήσαντας εἰπεῖν

"ἡμεῖς, ὦ Πυθαγόρα, σοφὸν μὲν ἄνδρα σε καὶ δεινὸν ἀκούομεν˙ ἀλλ' ἐπεὶ τοῖς ἰδίοις νόμοις οὐθὲν ἔχομεν ἐγκαλεῖν, αὐτοὶ μὲν ἐπὶ τῶν ὑπαρχόντων πειρασόμεθα μένειν˙ σὺ δ' ἑτέρωθί που βάδιζε λαβὼν παρ' ἡμῶν εἴ του κεχρημένος [τῶν ἀναγκαίων] τυγχάνεις." ἐπεὶ δ' ἀπὸ τῆς τῶν Λοκρῶν πόλεως τὸν εἰρημένον ἀπηλλάγη τρόπον, εἰς Τάραντα πλεῦσαι˙ πάλιν δὲ κἀκεῖ παραπλήσια παθόντα τοῖς περὶ Κρότωνα εἰς Μεταπόντιον ἐλθεῖν. DIOG. LAERT. VIII 40. Φησὶ δὲ Δικαίαρχος [fr. 35 b Wehrli] τὸν Πυθαγόραν ἀποθανεῖν καταφυγόντα εἰς τὸ ἐν Μεταποντίῳ ἱερὸν τῶν Μουσῶν, τετταράκοντ' ἡμέρας ἀσιτήσαντα. / POLYB. II 38, 10ff. [I 104. 15 App.] τὰ μὲν οὖν τῆς προαιρέσεως καὶ τὸ τῆς πολιτείας ἰδίωμα τὸ νῦν εἰρημένον καὶ πρότερον ὑπῆρχε παρὰ τοῖς Ἀχαιοῖς . . . POLYB. II 39, 1 καθ' οὓς γὰρ καιροὺς ἐν τοῖς κατὰ τὴν Ἰταλίαν τόποις κατὰ τὴν μεγάλην Ἑλλάδα τότε προσαγορευομένην ἐνέπρησαν τὰ συνέδρια τῶν Πυθαγορείων, (2) μετὰ ταῦτα γινομένου κινήματος ὁλοσχεροῦς περὶ τὰς πολιτείας (ὅπερ εἰκός, ὡς ἂν τῶν πρώτων ἀνδρῶν ἐξ ἑκάστης [I 104. 20 App.] πόλεως οὕτω παραλόγως διαφθαρέντων) (3) συνέβη τὰς κατ' ἐκείνους τοὺς τόπους Ἑλληνικὰς πόλεις ἀναπλησθῆναι φόνου καὶ στάσεως καὶ παντοδαπῆς ταραχῆς. (4) ἐν οἷς καιροῖς, ἀπὸ τῶν πλείστων μερῶν τῆς Ἑλλάδος πρεσβευόντων ἐπὶ τὰς διαλύσεις, Ἀχαιοῖς καὶ τῆι τούτων πίστει συνεχρήσαντο πρὸς τὴν τῶν παρόντων κακῶν ἐξαγωγήν. G IAMBL. v. Pyth. 254 sgg.

ἐπεὶ δὲ καὶ Ἀπολλώνιος περὶ τῶν αὐτῶν ἔστιν ὅπου διαφωνεῖ, πολλὰ δὲ καὶ προστίθησι τῶν μὴ εἰρημένων παρὰ τούτοις, φέρε δὴ καὶ τὴν τούτου παραθώμεθα διήγησιν περὶ τῆς εἰς τοὺς Πυθαγορείους ἐπιβουλῆς.... μέχρι μὲν διελέγετο πᾶσι τοῖς προσιοῦσι Πυθαγόρας, ἡδέως εἶχον, ἐπεὶ δὲ μόνοις ἐνετύγχανε τοῖς μαθηταῖς, ἠλαττοῦτο. καὶ τοῦ μὲν ἔξωθεν ἥκοντος συνεχώρουν ἡττᾶσθαι, τοῖς δ' ἐγχωρίοις πλεῖον φέρεσθαι δοκοῦσιν ἤχθοντο, καὶ καθ' αὑτῶν ὑπελάμβανον γίνεσθαι τὴν σύνοδον. ἔπειτα καὶ τῶν νεανίσκων ὄντων ἐκ τῶν ἐν τοῖς ἀξιώμασι καὶ ταῖς οὐσίαις προεχόντων, συνέβαινε προαγούσης τῆς ἡλικίας μὴ μόνον αὐτοὺς ἐν τοῖς ἰδίοις βίοις πρωτεύειν, ἀλλὰ τὸ κοινῇ τὴν πόλιν οἰκονομεῖν, μεγάλην μὲν ἑταιρείαν συναγηοχόσιν (ἦσαν 〈γὰρ〉 ὑπὲρ τριακοσίους), μικρὸν δὲ μέρος τῆς πόλεως οὖσι, τῆς οὐκ ἐν τοῖς αὐτοῖς ἔθεσιν οὐδ' ἐπιτηδεύμασιν (255) ἐκείνοις πολιτευομένης. οὐ μὴν ἀλλὰ μέχρι μὲν οὖν τὴν ὑπάρχουσαν χώραν ἐκέκτηντο καὶ Πυθαγόρας ἐπεδήμει, διέμενεν ἡ μετὰ τὸν συνοικισμὸν κεχρονισμένη κατάστασις, δυσαρεστουμένη καὶ ζητοῦσα καιρὸν εὕρασθαι μεταβολῆς. ἐπεὶ δὲ Σύβαριν ἐχειρώσαντο, κἀκεῖνος ἀπῆλθε, καὶ τὴν δορίκτητον διῳκήσαντο μὴ κατακληρουχηθῆναι κατὰ τὴν ἐπιθυμίαν τῶν πολλῶν, ἐξερράγη τὸ σιωπώμενον μῖσος, καὶ διέστη πρὸς αὐτοὺς τὸ πλῆθος. ἡγεμόνες δὲ ἐγένοντο τῆς διαφορᾶς οἱ ταῖς συγγενείαις 〈καὶ〉 ταῖς οἰκειότησιν ἐγγύτατα καθεστηκότες τῶν Πυθαγορείων. αἴτιον δ' ἦν, 〈ὅτι〉 τὰ μὲν πολλὰ αὐτοὺς ἐλύπει τῶν πραττομένων, ὥσπερ καὶ τοὺς τυχόντας, ἐφ' ὅσον ἰδιασμὸν εἶχε παρὰ τοὺς ἄλλους, ἐν δὲ τοῖς μεγίστοις καθ' αὑτῶν μόνον ἐνόμιζον εἶναι τὴν ἀτιμίαν. ἐπὶ μὲν γὰρ τῷ μηδένα τῶν Πυθαγορείων ὀνομάζειν Πυθαγόραν, ἀλλὰ ζῶντα μέν, ὁπότε βούλοιντο δηλῶσαι, καλεῖν αὐτὸν θεῖον, ἐπεὶ δὲ ἐτελεύτησεν, ἐκεῖνον τὸν ἄνδρα, ... ἐν ἐκείνῳ περιμένειν, ἕως ἔλθοι, δι' ἡμέρας καὶ νυκτός, πάλιν ἐν τούτῳ τῶν Πυθαγορείων συνεθιζόντων μεμνῆσθαι (257) τὰ μὲν τοιαῦτα, καθάπερ προεῖπον, ἐπὶ τοσοῦτον ἐλύπει κοινῶς ἅπαντας... ἐπὶ δὲ τῷ μόνοις τοῖς Πυθαγορείοις τὴν δεξιὰν ἐμβάλλειν, ἑτέρῳ δὲ μηδενὶ τῶν οἰκείων πλὴν τῶν γονέων, καὶ τῷ τὰς οὐσίας ἀλλήλων μὲν παρέχειν κοινάς, πρὸς ἐκείνους δὲ ἐξηλλοτριωμένας, χαλεπώτερον καὶ βαρύτερον ἔφερον οἱ συγγενεῖς. ἀρχόντων δὲ τούτων τῆς διαστάσεως ἑτοίμως οἱ λοιποὶ προσέπιπτον εἰς τὴν ἔχθραν. καὶ λεγόντων ἐξ αὐτῶν τῶν χιλίων Ἱππάσου καὶ Διοδώρου καὶ Θεάγους ὑπὲρ τοῦ πάντας κοινωνεῖν τῶν ἀρχῶν καὶ τῆς ἐκκλησίας καὶ διδόναι τὰς εὐθύνας τοὺς ἄρχοντας ἐν τοῖς ἐκ πάντων λαχοῦσιν, ἐναντιουμένων δὲ τῶν Πυθαγορείων Ἀλκιμάχου καὶ Δεινάρχου καὶ Μέτωνος καὶ Δημοκήδους καὶ διακωλυόντων διακωλυόντων τὴν πάτριον πολιτείαν μὴ καταλύειν, ἐκράτησαν οἱ τῷ (258) πλήθει συνηγοροῦντες. μετὰ δὲ ταῦτα συνιόντων τῶν πολλῶν διελόμενοι τὰς δημηγορίας κατηγόρουν τῶν αὐτῶν ἐκ τῶν ῥητόρων Κύλων καὶ Νίνων. ἦν δ' ὃ μὲν ἐκ τῶν εὐπόρων, ὃ δὲ ἐκ τῶν δημοτικῶν. τοιούτων δὲ λόγων, μακροτέρων δὲ παρὰ τοῦ Κύλωνος ῥηθέντων ἐπῆγεν ἅτερος, προσποιούμενος μὲν ἐζητηκέναι τὰ τῶν Πυθαγορείων ἀπόρρητα, πεπλακὼς δὲ καὶ γεγραφὼς ἐξ ὧν μάλιστα αὐτοὺς ἤμελλε διαβάλλειν, καὶ δοὺς τῷ γραμματεῖ βιβλίον (259) ἐκέλευσεν ἀναγιγνώσκειν. ἦν δ' αὐτῷ ἐπιγραφὴ μὲν "λόγος ἱερός", ὁ δὲ τύπος τοιοῦτος τῶν γεγραμμένων. τοὺς φίλους ὥσπερ τοὺς θεοὺς σέβεσθαι, τοὺς δ' ἄλλους ὥσπερ τὰ θηρία χειροῦσθαι. .. (260) καθάπαξ τὴν φιλοσοφίαν αὐτῶν συνωμοσίαν ἀπέφαινε κατὰ τῶν πολλῶν καὶ παρεκάλει μηδὲ τὴν φωνὴν ἀνέχεσθαι συμβουλευόντων, ἀλλ' ἐνθυμεῖσθαι διότι τὸ παράπαν οὐδ' ἂν συνῆλθον εἰς τὴν ἐκκλησίαν, εἰ τοὺς χιλίους ἔπεισαν ἐκεῖνοι κυρῶσαι τὴν συμβουλήν. ὥστε τοῖς κατὰ τὴν ἐκείνων δύναμιν κεκωλυμένοις τῶν ἄλλων ἀκούειν οὐ προσήκειν ἐᾶν αὐτοὺς λέγειν, ἀλλὰ τὴν δεξιὰν τὴν ὑπ' αὐτῶν ἀποδεδοκιμασμένην πολεμίαν ἐκείνοις ἔχειν, ὅταν τὰς γνώμας χειροτονῶσιν ἢ τὴν ψῆφον λάβωσιν, αἰσχρὸν εἶναι νομίζοντας, τοὺς τριάκοντα μυριάδων περὶ τὸν Τετράεντα ποταμὸν περιγενομένους ὑπὸ τοῦ χιλιοστοῦ μέρους ἐκείνων ἐν αὐτῇ (261) τῇ πόλει φανῆναι κατεστασιασμένους. τὸ δ' ὅλον οὕτω τῇ διαβολῇ τοὺς ἀκούοντας ἐξηγρίωσεν, ὥστε μετ' ὀλίγας ἡμέρας, μουσεῖα θυόντων αὐτῶν ἐν οἰκίᾳ παρὰ τὸ Πύθιον, ἀθρόοι συνδραμόντες οἷοί τ' ἦσαν τὴν ἐπίθεσιν ἐπ' αὐτοὺς ποιήσασθαι. οἳ δὲ προαισθόμενοι, οἳ μὲν εἰς πανδοκεῖον ἔφυγον, Δημοκήδης δὲ μετὰ τῶν ἐφήβων εἰς Πλατέας ἀπεχώρησεν. οἳ δὲ καταλύσαντες τοὺς νόμους ἐχρῶντο ψηφίσμασιν, ἐν οἷς αἰτιασάμενοι τὸν Δημοκήδην συνεστακέναι τοὺς νεωτέρους ἐπὶ τυραννίδι, τρία τάλαντα ἐκήρυξαν δώσειν ... κρατήσαντος αὐτοῦ τὸν κίνδυνον [ὑπὸ] Θεάγους, ἐκείνῳ τὰ τρία (262) τάλαντα παρὰ τῆς πόλεως ἐμέρισαν. πολλῶν δὲ κακῶν κατὰ τὴν πόλιν καὶ τὴν χώραν ὄντων, εἰς κρίσιν προβληθέντων τῶν φυγάδων καὶ τρισὶ πόλεσι τῆς ἐπιτροπῆς παραδοθείσης, Ταραντίνοις, Μεταποντίνοις, Καυλωνιάταις, ἔδοξε τοῖς πεμφθεῖσιν ἐπὶ τὴν γνώμην ἀργύριον λαβοῦσιν, ὡς ἐν τοῖς τῶν Κροτωνιατῶν ὑπομνήμασιν ἀναγέγραπται, φεύγειν τοὺς αἰτίους. προσεξέβαλον δὲ τῇ κρίσει κρατήσαντες ἅπαντας τοὺς τοῖς καθεστῶσι δυσχεραίνοντας καὶ συνεφυγάδευσαν τὴν γενεάν, οὐ φάσκοντες δεῖν ἀσεβεῖν οὐδὲ τοὺς παῖδας ἀπὸ τῶν γονέων διασπᾶν. καὶ τά τε (263) χρέα ἀπέκοψαν καὶ τὴν γῆν ἀνάδαστον ἐποίησαν. ἐπιγενομένων δὲ πολλῶν ἐτῶν καὶ τῶν περὶ τὸν Δείναρχον ἐν ἑτέρῳ κινδύνῳ τελευτησάντων, ἀποθανόντος καὶ Λιτάτους, ὅσπερ ἦν ἡγεμονικώτατος τῶν στασιασάντων, ἔλεός τις καὶ μετάνοια ἐνέπεσε, καὶ τοὺς περιλειπομένους αὐτῶν ἠβουλήθησαν κατάγειν. μεταπεμπόμενοι δὲ πρεσβευτὰς ἐξ Ἀχαΐας δι' ἐκείνων πρὸς τοὺς ἐκπεπτωκότας διελύθησαν (264) καὶ τοὺς ὅρκους εἰς Δελφοὺς ἀνέθηκαν. ἦσαν δὲ τῶν Πυθαγορικῶν καὶ περὶ ἑξήκοντα τὸν ἀριθμὸν οἱ κατελθόντες ἄνευ τῶν πρεσβυτέρων˙. /

Ο Διογένης Λαέρτιος επικαλείται βεβαίως πολλές πηγές όσον αφορά τις αιτίες της πτώσης των Πυθαγορίων στον Κρότωνα και στις άλλες ελληνικές αποικίες που συναποτελούσαν την λεγομένη Μεγάλη Ελλάδα. Γι’αυτό και γίνεται πιστευτός κι όσα λέει δεν αρμόζουν καθόλου σε γλαφυρό παραμυθά, αλλά κινούνται μέσα στα πλαίσια αληθινής χρονογραφίας , αφού συρράπτει έντεχνα τα λεγόμενα όσων έγραψαν σχετικά, με τα οποία η μια πηγή συμπληρώνει την άλλη. Φαίνεται πως, απ’ τα λεγόμενα των διαφόρων συγγραφέων, οι Πυθαγόριοι είχαν εγκαταστήσει ένα είδος ολιγαρχίας στον Κρότωνα, όχι και τόσο αρεστό στον κόσμο και λιγότερο αρεστό βεβαίως στους ολίγους εκλεκτούς, από γένος υψηλό εντόπιους, που έμειναν απ’ έξω όσον αφορά τη διακυβέρνηση και τα κοινά, επίσης όσον αφορά στο μοίρασμα εξ ίσου των περιουσιών. Οι Πυθαγόριοι είχαν κοινές όλες τις περιουσίες των, αλλά εξαιρούσαν τους υπολοίπους. ΄ Ετσι η δυσαρέσκεια υπήρχε, και όταν κατέλαβαν την Σύβαρι και δεν μοίρασαν σε όλους τα κτηθέντα, ήταν πολύ δυσαρεστημένοι και δεν άργησαν με την προτροπή ισχυρών ανδρών εναντιούμενων στους Πυθαγόριους να εξεγερθούν και να ανατρέψουν την μικρή ολιγαρχική κάστα που νεμόταν την εξουσία. Δεν έμειναν βέβαια ως εκεί, αλλά θέλησαν να εξοντώσουν και εξαλείψουν τους Πυθαγόριους, πράγμα που έκαναν λίγο μετά αφου τους κατεδίωξαν άγρια καίγοντας τους μέσα στο σπίτι του Μίλωνα καθώς έκαναν προσφορά στις Μούσες σε μια απ’ τις αμέτρητες μυστικές τελετές τους. Ο Πυθαγόρας μόλις και γλύτωσε, πήγε στον Καυλωνία, μετά στους Λοκρούς που δεν τον άφησαν κάν να πλησιάσει στην πόλη τους, πήγε ξανά στο Τάραντα όπου κι εκεί δεν έγινε δεκτός, τέλος κατέφυγε στο Μεταπόντιο και στο ιερό των Μουσών παραμείνας επί σαράντα ημέρες άσιτος εκεί και απέθανε.

ΧΡΥΣΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΠΥΘΑΓΟΡΑ

Ἐν δὲ τοῖς τρισὶ συγγράμμασι τοῖς προειρημένοις φέρεται Πυθαγόρου τάδε καθολικῶς. Οὐκ ἐᾷ εὔχεσθαι ὑπὲρ αὑτῶν διὰ τὸ μὴ εἰδέναι τὸ συμφέρον. Τὴν μέθην ἓν ἀνθ' ἑνὸς βλάβην καλεῖ καὶ πλησμονὴν πᾶσαν ἀποδοκιμάζει, λέγων μὴ παραβαίνειν μήτε τῶν ποτῶν μήτε τῶν σιτίων μηδένα τὴν συμμετρίαν. Καὶ περὶ ἀφροδισίων δέ φησιν οὕτως· « Ἀφροδίσια χειμῶνος ποιέεσθαι, μὴ θέρεος· φθινοπώρου δὲ καὶ ἦρος κουφότερα, βαρέα δὲ πᾶσαν ὥρην καὶ ἐς ὑγιείην οὐκ ἀγαθά. » Ἀλλὰ καί ποτ' ἐρωτηθέντα πότε δεῖ πλησιάζειν εἰπεῖν· ὅταν βούλῃ γενέσθαι αὑτοῦ ἀσθενέστερος

Γι αυτό αν θέλουμε να είμαστε μέσα στο Πυθαγόρειο πνεύμα, τώρα το καλοκαίρι, μακριά από γυναίκες. Πρέπει να έχουμε υπομονή μέχρι να χειμωνιάσει πρώτα, και μετά να θυμόμαστε τον κανόνα της μη πλησμονής κτλ, κτλ. ΄Οπως καταλαβαίνετε δύσκολο να είναι κανείς σ'αυτή τη σέκτα.

Πηγή, όπως πάντα ο Διογένης Λαέρτιος

ΣΑΛΜΟΞΙΣ Ο ΜΑΘΗΤΗΣ ΤΟΥ ΠΥΘΑΓΟΡΑ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ

14 A 1. HEROD. II 123 πρῶτοι δὲ καὶ τόνδε τὸν λόγον Αἰγύπτιοί εἰσι οἱ εἰπόντες ὡς ἀνθρώπου ψυχὴ ἀθάνατός ἐστι, τοῦ σώματος δὲ καταφθίνοντος ἐς ἄλλο ζῶιον αἰεὶ γινόμενον ἐσδύεται, ἐπεὰν δὲ πάντα περιέλθηι τὰ χερσαῖα καὶ τὰ θαλάσσια [I 96. 20] καὶ τὰ πετεινά, αὖτις ἐς ἀνθρώπου σῶμα γινόμενον ἐσδύνειν, τὴν περιήλυσιν δὲ αὐτῆι γίνεσθαι ἐν τρισχιλίοισι ἔτεσι. τούτωι τῶι λόγωι εἰσὶ οἳ Ἑλλήνων ἐχρήσαντο, οἱ μὲν πρότερον οἱ δὲ ὕστερον, ὡς ἰδίωι ἑωυτῶν ἐόντι˙ τῶν ἐγὼ εἰδὼς τὰ οὐνόματα οὐ γράφω.





Τα ονόματά τους αν και τα ξέρω δεν τα γράφω, δηλώνει ο Ηρόδοτος, ίσως για να μην τους εκθέσει, ίσως γιατί φοβότανε πως θα τον εχθρεύονταν. Υπήρχε ανέκαθεν η λογοκλοπή και ο σφετερισμός των πνευματικών επιτευγμάτων των άλλων, δεν είναι μόνο τακτική των χρόνων μας.

....τοῦ σώματος δὲ καταφθίνοντος ἐς ἄλλο ζῶιον αἰεὶ γινόμενον ἐσδύεται,.....


΄Αρα γι αυτό ο Πυθαγόρας τους απαγόρευε γενικά να μην εσθίονται με κρέας ζώντων οργανισμών, αφού παραμονεύει πάντοτε ο κίνδυνος να φάμε μαζί με το έδεσμα και την ψυχή κάποιου φίλου μας ή μεγάλου σοφού. Τρεις χιλιάδες όμως χρόνια της ψυχής περιπλάνηση δεν είναι και λίγα, που σε βρήκα που με βρήκες δηλαδή, κάποτε θ’ανταμώσουμε και θα τα πούμε, γι αυτό λένε βουνό με βουνό δεν σμίγει. Να διανύσει όλα τα χερσαία, όλα τα θαλάσσια και όλα τα πετούμενα…..ο πιστεύων πιστευσάτω…..Μετενσάρκωση, μετεμψύχωση κι ύστερα σου λέει αυτό το σκυλί σαν άνθρωπος συμπεριφέρεται κι οι αμερικάνοι έχουν εμπνευσθεί και τόσες ταινίες. Τα ζώα του Αισώπου μιλάνε, τα πουλιά στους νέους ελληνικούς θρύλους, δεν κελαϊδάνε σαν πουλιά αλλά μ’ανθρώπινη φωνίτσα και τόσα άλλα……



14 A 2. HEROD. IV 95 ὡς δὲ ἐγὼ πυνθάνομαι τῶν τὸν Ἑλλήσποντον οἰκεόντων Ἑλλήνων [I 97. 5] καὶ Πόντον, τὸν Σάλμοξιν τοῦτον ἐόντα ἄνθρωπον δουλεῦσαι ἐν Σάμωι, δουλεῦσαι δὲ Πυθαγόρηι τῶι Μνησάρχου. ἐνθεῦτεν δὲ αὐτὸν γενόμενον ἐλεύθερον χρήματα κτήσασθαι συχνά, κτησάμενον δὲ ἀπελθεῖν ἐς τὴν ἑωυτοῦ. ἅτε δὲ κακοβίων τε ἐόντων τῶν Θρηίκων καὶ ὑπαφρονεστέρων, τὸν Σάλμοξιν τοῦτον ἐπιστάμενον δίαιτάν τε Ἰάδα καὶ ἤθεα βαθύτερα ἢ κατὰ Θρήικας, οἷα Ἕλλησί τε ὁμιλήσαντα [I 97. 10 App.] καὶ Ἑλλήνων οὐ τῶι ἀσθενεστάτωι σοφιστῆι Πυθαγόρηι, κατασκευάσασθαι ἀνδρεῶνα, ἐς τὸν πανδοκεύοντα τῶν ἀστῶν τοῦς πρώτους καὶ εὐωχέοντα ἀναδιδάσκειν, ὡς οὔτε αὐτὸς οὔτε οἱ συμπόται αὐτοῦ οὔτε οἱ ἐκ τούτων αἰεὶ γινόμενοι ἀποθανέονται, ἀλλ' ἥξουσι ἐς χῶρον τοῦτον, ἵνα αἰεὶ περιεόντες ἕξουσι [τὰ] πάντα ἀγαθά. ἐν ὧι δὲ ἐποίει τὰ καταλεχθέντα καὶ ἔλεγε ταῦτα, ἐν τούτωι κατάγεον [I 97. 15 App.] οἴκημα ἐποιεῖτο. ὡς δὲ οἱ παντελέως εἶχε τὸ οἴκημα, ἐκ μὲν τῶν Θρηίκων ἠφανίσθη, καταβὰς δὲ κάτω ἐς τὸ κατάγεον οἴκημα διαιτᾶτο ἐπ' ἔτεα τρία˙ οἱ δέ μιν ἐπόθεόν τε καὶ ἐπένθεον ὡς τεθνεῶτα. τετάρτωι δὲ ἔτει ἐφάνη τοῖσι Θρήιξι καὶ οὕτω πιθανά σφι ἐγένετο, τὰ ἔλεγε ὁ Σάλμοξις. ταῦτά φασί μιν ποιῆσαι. ἐγὼ δὲ περὶ μὲν τούτου καὶ τοῦ καταγέου οἰκήματος οὔτε ἀπιστέω οὔτ' ὦν πιστεύω [I 97. 20 App.] τι λίην, δοκέω δὲ πολλοῖσι ἔτεσι πρότερον τὸν Σάλμοξιν τοῦτον γενέσθαι Πυθαγόρεω.


Ούτε τα πιστεύτει, ούτε κι απίστευτα του φαίνονται του Ηροδότου τα περί Σάλμοξι. Όλα τα θεωρεί πιθανά. Μετά λέει, όμως ότι νομίζει πως ο θρυλούμενος αυτός μαθητής του Πυθαγόρα υπήρξε πολλά χρόνια πριν ζήσει ο μεγάλος Μύστης της Σάμου. ΄Όμως αυτή η εξαφάνιση του Σάλμοξι κάτω απ' το υπόγειο για τρία χρόνια, σου δίνει την αίσθηση του υπερφυσικού που διατρέχει όλα τα λεγόμενα περί Πυθαγορείων.

ΑΡΧΑΙΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ- Πως αντιμετώπισαν οι Κροτωνιάται τους Συβαρύτας

14 . DIOD. XII, 9, 2 ff.




Γενόμενος δὲ παρ᾿ αὐτοῖς (Sybariten) δημαγωγὸς Τῆλυς καὶ κατηγορῶν τῶν μεγίστων ἀνδρῶν ἔπεισε τοὺς Συβαρίτας φυγαδεῦσαι τοὺς εὐπορωτάτους τῶν πολιτῶν πεντακοσίους καὶ τὰς οὐσίας αὐτῶν δημεῦσαι. (3) Τῶν δὲ φυγάδων παρελθόντων εἰς Κρότωνα καὶ καταφυγόντων ἐπὶ τοὺς εἰς τὴν ἀγορὰν βωμούς, ὁ μὲν Τῆλυς ἐξέπεμψε πρεσβευτὰς πρὸς τοὺς Κροτωνιάτας, οἷς ἦν προστεταγμένον ἢ τοὺς φυγάδας ἐκδοῦναι ἢ πόλεμον προσδέχεσθαι. (4) Συναχθείσης δὲ ἐκκλησίας καὶ προτεθείσης βουλῆς, πότερον χρὴ τοὺς ἱκέτας ἐκδοῦναι τοῖς Συβαρίταις ἢ πόλεμον ὑπομεῖναι πρὸς δυνατωτέρους, ἀπορουμένης τε τῆς συγκλήτου καὶ τοῦ δήμου, τὸ μὲν πρῶτον ἔρρεπε ταῖς γνώμαις τὸ πλῆθος πρὸς τὴν ἀπόδοσιν τῶν ἱκετῶν διὰ τὸν πόλεμον. Μετὰ δὲ ταῦτα Πυθαγόρου τοῦ φιλοσόφου συμβουλεύσαντος σώιζειν τοὺς ἱκέτας, μετέπεσον ταῖς γνώμαις καὶ τὸν πόλεμον ὑπὲρ τῆς τῶν ἱκετῶν σωτηρίας ἀνείλοντο. (5) Στρατευσάντων δ᾿ ἐπ᾿ αὐτοὺς τῶν Συβαριτῶν τριάκοντα μυριάσιν ἀντετάχθησαν οἱ Κροτωνιᾶται δέκα μυριάσι Μίλωνος τοῦ ἀθλητοῦ ἡγουμένου καὶ διὰ τὴν ὑπερβολὴν τῆς τοῦ σώματος ῥώμης πρώτου τρεψαμένου τοὺς καθ᾿ αὑτὸν τεταγμένους. (6) Ὁ γὰρ ἀνὴρ οὗτος ἑξάκις ᾿Ολύμπια νενικηκὼς καὶ τὴν ἀλκὴν ἀκόλουθον ἔχων τῆι κατὰ τὸ σῶμα φύσει λέγεται πρὸς τὴν μάχην ἀπαντῆσαι κατεστεφανωμένος μὲν τοῖς ᾿Ολυμπικοῖς στεφάνοις, διεσκευασμένος δὲ εἰς ῾Ηρακλέους σκευὴν λεοντῆι καὶ ῥοπάλωι· αἴτιον δὲ γενόμενον τῆς νίκης θαυμασθῆναι παρὰ τοῖς πολίταις... (10) Τῶν δὲ Κροτωνιατῶν διὰ τὴν ὀργὴν ζωγρεῖν μὲν μηδένα βουληθέντων, πάντας δὲ κατὰ τὴν φυγὴν τοὺς ὑποπεσόντας ἀποκτεινόντων οἱ πλείους κατεκόπησαν· τὴν δὲ πόλιν διήρπασαν καὶ παντελῶς ἔρημον ἐποίησαν.

Δεν ελυπήθησαν κανένα οι Κροτωνιάτες αφού ενίκησαν τους Συβαρίτες σ' αυτή την άνιση μάχη. Τριάκοντα μυριάδες εκείνοι (300,000 ) δηλ, έναντι δέκα μυριάδων Κροτωνιατών (100,000 ), ήτο και θέμα ηθικής, με τι μούτρα θ'αντίκρυζαν τους θεούς των, με τι συνείδηση θα έκαναν μετά τις ικεσίες τους αφού θα παρέδιδαν τους ικέτες πίσω στους δήμιούς των. Ο Πυθαγόρας δεν τους έκανε μόνο ν' αλλάξουν γνώμη, τους εμφύσησε ιερόν μένος και ατσάλωσε το ηθικό τους, ο δε Μίλων φόρτωσε επάνω του όλο το βάρος των νικών του στην Ολυμπία. Τώρα εάν τους πετσόκωψαν στη φυγή τους, και δεν θέλησαν κανένα αιχμάλωτο ποιος θα τους κρίνει.

ΕΚΔΟΧΑΙ ΘΑΝΑΤΟΥ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΥ

Δυσκολεύεται κανείς να δεχθεί το τέλος της ζωής του σκοτεινού φιλόσοφου, όπως το μεταφέρουν οι διάφοροι βιογράφοι του. Ο ΄Ερμιππος, μας λέει πως, θαμμένος μέσα στην κοπριά βωδιών για να απαλλαγεί, όπως νόμιζε, απ’ την ολέθρια υδρωπικία, τον βρήκε εκεί ο θάνατος, αφού δεν μπορούσε πια να μετακινήσει το βάρος των βολίτων με τα οποία σκεπασαν κατά προτροπή του παιδιά το σώμα του, και κατά μερικούς, αγνώριστος πια, καταξεσκίζεται απ’ τ’αδέσποτα σκυλιά. ( Νεάνθης Κυζικηνός ). Φρικτό τέλος για ένα τέτοιο μεγάλο άνδρα.

Ο Αρίστωνας κι ο Ιππόβωτος όμως, ισχυρίζονται πως έγινε καλά απ’ την υδρωπικία και πως από άλλη αφορμή πέθανε. Ας είναι, τουλάχιστον δεν συμφωνούν όλοι, στην εκδοχή του απαίσιου τέλους.

΄Ετσι έφυγε ο κατά τον Τίμωνα κοκκυστής, (που είχε δηλαδή την επίμονη και μονότονη λαλιά του κούκου), ο οχλολοιδορος, αινικτής Ηράκλειτος.

Κι’ όπως τον Διογένη τον κυνικό πήγε να θαμπώση ο Μέγας Αλέξανδρος με τα πλούτη και τη δύναμη, έτσι κι αυτόν προσκάλεσε στην Περσία ο μέγας Δαρείος για να τον μυήσει στο σύστημα της φιλοσοφίας του. Αλλ’ αυτός του απάντησε πως του αρκούν τα ολίγα της Εφέσου και δεν χρειάζεται πλούτη και μεγαλεία. Κι έτσι, αντί να πάει να ζήσει μέσα στη χλιδή και τη μαλακία που του πρόσφερε ο Δαρείος Υστάσπη, προτίμησε το πενιχρό αλλά αγαπημένο χώμα της Ιωνίας, κι ας τον χλεύαζαν οι συμπολίτες του μέσα στην άγνοιά τους. Δύο Ποντικοί, ανάμεσα στους άλλους έδωσαν εξήγηση στο σύγγραμμά του, ο Ηρακλείδης και ο Κλεάνθης.

Ο δε Σκυθίνος ο ιαμβικός ποιητής, κατά τον Ιερώνυμο, αφιέρωσε πολλά επιγράμματα σ’αυτόν, όπως και το ακόλουθο:




Ἡράκλειτος ἐγώ· τί μ' ἄνω κάτω ἕλκετ' ἄμουσοι;


οὐχ ὑμῖν ἐπόνουν, τοῖς δ' ἔμ' ἐπισταμένοις.


εἷς ἐμοὶ ἄνθρωπος τρισμύριοι, οἱ δ' ἀνάριθμοι


οὐδείς. ταῦτ' αὐδῶ καὶ παρὰ Φερσεφόνῃ.




Πάντα με τους ολίγους και εκλεκτούς, μακριά απ’ τον ακαλλιέργητο όχλο. Σε μερικούς αυτό δεν φαίνεται φυσικό.



Ισως γιατί,

ἀξύνετοι ἀκούσαντες κωφοῖσιν ἐοίκασι• φάτις αυτοῖσιν μαρτυρεῖ παρεόντας ἀπεῖναι.

ενώ έχουν αυτιά, είναι κουφοί, κι ενώ είναι εκεί απουσιάζουν.....

• Υδρωπικία: το μάζεμα υγρού σε κοιλότητες του σώματος ή του υποδόριου συνδετικού ιστού

Ηρακλείτου λόγοι

Οι μεν πήγαν και ψήφισαν, οι άλλοι τήρησαν αποχή,  (τη ανοχή της πολιτείας) , και άλλοι  πήγαν κι έρριξαν λευκό.  Ο Μάρκος Αντώνιος σχολιάζοντας απ' το παρελθόν τα τεκταινόμενα της σήμερον ημέραν, σχολιάζει ως εξής με τον αρχαίο λόγο.

Πάντες εις έν αποτέλεσμα συνεργούμεν, οι μεν ειδότως και παρακολουθητικώς, οι δε ανεπιστάτως ( VI, 42) .

Ο δε Ηράκλειτος ο πρώτος λαλήσας επί τούτου, διατυπώνει ως εξής την δράση του καθενός μας είτε κάνει κάτι είτε δεν κάνει τίποτα.

τους καθεύδοντας οίμαι ο Ηράκλειτος εργάτας είναι λέγει και συνεργούς των εν τω κόσμω γινομένων.

Ακόμα και στον ύπνο σου,  ενεργείς,  ώστε ο τροχός του κόσμου, να γυρίζει!

Ηράκλειτος

ΣΧΕΤΙΚA ΜΕ ΤΟΝ ΗΡΑΚΛΕΙΤΟ



Ἡράκλειτος Βλόσωνος ἤ, ὥς τινες, Ἡράκωντος Ἐφέσιος.

οὗτος ἤκμαζε μὲν κατὰ τὴν ἐνάτην καὶ ἑξηκοστὴν Ὀλυμπιάδα. μεγαλόφρων δὲ γέγονε παρ' ὁντιναοῦν

καὶ ὑπερόπτης, ὡς καὶ ἐκ τοῦ συγγράμματος αὐτοῦ δῆλον ἐν ᾧ

φησι . "πολυμαθίη νόον οὐ διδάσκει· Ἡσίοδον


γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην, αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ


Ἑκαταῖον." εἶναι γὰρ , "ἓν τὸ σοφόν, ἐπίστασθαι


γνώμην, ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων." τόν τε Ὅμηρον

ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ

ῥαπίζεσθαι, καὶ Ἀρχίλοχον ὁμοίως.

Ήτο αυστηρός με τους πάντες ο Ηράκλειτος

Απ’ το παραπάνω απόσπασμα, φαίνεται πως, αν αληθεύουν όλα αυτά τα διασωθέντα ρήματα και φθέγματα του φιλόσοφου, δεν την εγλύτωσε ούτε και ο αρχαιότερος των μεγάλων ποιητών ο ΄Ομηρος, του Πυθαγόρα συμπεριλαμβανομένου.

Ἔλεγε δὲ καὶ "ὕβριν χρὴ σβεννύναι μᾶλλον


ἢ πυρκαϊήν", καὶ "μάχεσθαι χρὴ τὸν δῆμον ὑπὲρ


τοῦ νόμου [ὑπὲρ τοῦ γινομένου] ὅκως ὑπὲρ τείχεος." καθάπτεται

δὲ καὶ τῶν Ἐφεσίων ἐπὶ τῷ τὸν ἑταῖρον ἐκβαλεῖν Ἑρμόδωρον

ἐν οἷς φησιν , "ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι


πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν, οἵτινες Ἑρμόδωρον


<ἄνδρα> ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον λέγοντες, Ἡμέων μηδὲ εἷς


ὀνήιστος ἔστω· εἰ δέ τις τοιοῦτος, ἄλλῃ τε καὶ μετ' ἄλλων."

Δεν την χάρισε ούτε και στους Εφέσιους που έδιωξαν άρον- άρον τον Ερμόδωρο από την πόλη τους, για να μην έχουν κανένα ανώτερό τους, με πιο πολλή φήμη και διάκριση ανάμεσό τους.

Αυτό το, μάχεσθαι υπέρ του νόμου όκως υπέρ τείχεος, δεν σε ταρακουνά σήμερα, σ’αυτούς τους φθαρμένους καιρούς;

Κάποιοι μεταφράζουν την ύβρι με το σκέτο αλαζονεία. Πολύ απλοποιημένη και επίπεδη απόδοση, ενώ όλοι γνωρίζουμε πως σημαίνει την καταπάτηση με βάρβαρο τρόπο ουσιωδών ηθικών κανόνων, που εξοργίζουν τους θεούς και τους δαίμονες.



ἀξιούμενος δὲ καὶ νόμους θεῖναι πρὸς αὐτῶν ὑπερεῖδε διὰ τὸ ἤδη κεκρατῆσθαι τῇ πονηρᾷ πολιτείᾳ τὴν πόλιν. ἀναχωρήσας δ' εἰς

τὸ ἱερὸν τῆς Ἀρτέμιδος μετὰ τῶν παίδων ἠστραγάλιζε· περιστάν-

των δ' αὐτὸν τῶν Ἐφεσίων, "τί, ὦ κάκιστοι, θαυμάζετε;",

εἶπεν· "ἢ οὐ κρεῖττον τοῦτο ποιεῖν ἢ μεθ' ὑμῶν πολιτεύεσθαι;"

Καὶ τέλος μισανθρωπήσας καὶ ἐκπατήσας ἐν τοῖς ὄρεσι διῃτᾶτο,

πόας σιτούμενος καὶ βοτάνας. καὶ μέντοι καὶ διὰ τοῦτο περιτρα-

πεὶς εἰς ὕδερον κατῆλθεν εἰς ἄστυ καὶ τῶν ἰατρῶν αἰνιγματωδῶς

ἐπυνθάνετο εἰ δύναιντο ἐξ ἐπομβρίας αὐχμὸν ποιῆσαι· τῶν δὲ μὴ

συνιέντων, αὑτὸν εἰς βούστασιν κατορύξας τῇ τῶν βολίτων ἀλέᾳ

ἤλπισεν ἐξατμισθήσεσθαι. οὐδὲν δ' ἀνύων οὐδ' οὕτως, ἐτελεύτα

βιοὺς ἔτη ἑξήκοντα.

4 Καὶ ἔστιν εἰς αὐτὸν ἡμῶν οὕτως ἔχον (A. Pal. vii. 127)·

πολλάκις Ἡράκλειτον ἐθαύμασα, πῶς ποτε τὸ ζῆν


ὧδε διαντλήσας δύσμορος εἶτ' ἔθανεν·


σῶμα γὰρ ἀρδεύσασα κακὴ νόσος ὕδατι φέγγος


ἔσβεσεν ἐν βλεφάροις καὶ σκότον ἠγάγετο.


ΠΗΓΗ: ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ

Κορνήλιος Καστοριάδης- Μια ομιλία- Μέρος Δεύτερο

Αθήνα , 442. Οι Τριακονταετείς Σπονδές με τους  Πελοποννησίους, 446/445, αναγνωρίζουν και επικυρώνουν την επικράτηση των Αθηναίων. Το 450 ο Φειδίας στήνει επάνω στην Ακρόπολη το τεράστιο μπρούντζινο άγαλμα της Αθηνάς, που φαινόταν, λένε, απ’ το Σούνιο. Η οικοδόμηση του Παρθενώνος αρχίζει το 447, τελειώνει το 438. Το Ωδείο του Περικλέους οικοδομείται το 443. Τα Μακρά Τείχη, τελειωμένα το 456, ανακατασκευάζονται εν μέρει το 445. Ο Ηρόδοτος έχει ήδη επισκεφθεί την Αθήνα, όπου πιθανότατα εδιάβασε, δημόσια, μέρη της Ιστορίας, και ο Σοφοκλής θα γράψει γι’αυτόν ένα ποίημα το 441. Ανάμεσα στους άλλους μεγάλους, που επισκέπτονται την Αθήνα ή μένουν εκεί, πρέπει να αναφερθεί ο Πρωταγόρας – ο Πρωταγόρας του πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος, ο Πρωταγόρας τπου είχε ασφαλώς ο ίδιος εκθέσει μιαν ανθρωπογονία, την οποία νομίζω ότι περίπου πιστά αποδίδει ο Πλάτων στον ομώνυμο διάλογο και όπου περιέγραφε και τη διαδοχική επινόηση απ’ τους ανθρώπους των τεχνών και των γνώσεων και την ίση κατανομή ανάμεσα τους της πολιτικής φρόνησης, που στηρίζει τη δημοκρατία. Το 444/443 οι Αθηναίοι, κινούμενοι ασφαλώς από τας αστυνόμους οργάς ( Αντιγόνη 354-355), αποφασίζουν να ιδρύσουν μια πανελληνική αποικία στους Θούριους, στην Ιταλία, στη θέση της Συβάρεως. Ως νομοθέτη της διαλέγουν τον, μη Αθηναίο, Αβδηρίτη Πρωταγόρα. Ο Αισχύλος έχει πεθάνει στη Σικελία, ο Σοφοκλής (γεννημένος το 496 στον Κολωνό) τον είχε νικήσει στα Διονύσια του 468. Το 443/42, εποχή που γράφει ή τελειώνει την Αντιγόνη ( 53 χρόνων), έχει εκλεγεί απ’ τους Αθηναίους Ελληνοταμίας. Ο Ευριπίδης λαμβάνει μέρος στους τραγικούς αγώνες ήδη από το 455 και θα νικήσει για πρώτη φορά το 441.


Αυτός είναι ο λαός για τον οποίο ο Περικλής θα πει, δώδεκα χρόνια αργότερα: πάσαν γην και πάσαν θάλασσαν εσβατόν τη ημετέρα τόλμη καταναγκάσαντες. Αυτός είναι ο δημιουργικός κοινωνικο-ιστορικός χώρος, που μέσα του αναδύεται το πολλά τα δεινά κουδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει.

Ενώ ο Αισχύλος, είκοσι, είκοσι πέντε χρόνια, εκθέτει μια ανθρωπογονία, όχι σαν μία βαθμιαία διαδικασία, αλλά περιγράφοντας ένα εξαίφνης πέρασμα απ’ το πριν στο μετά ως αποτέλεσμα της απόφασης και της πράξης ενός επαναστατημένου Τιτάνος, σαν απόσπαση, οιονή κλοπή, από μία υπεράνθρωπη δύναμη ικανοτήτων και δυνατοτήτων που ανήκουν στις υπεράνθρωπες δυνάμεις ( και συνεπώς υπήρχαν ήδη), ο Σοφοκλής εκθέτει μία ανθρωπολογία που δεν προϋποθέτει τίποτα και όπου οι ικανότητες και δυνατότητες αυτές δημιουργούνται απ’ τους ανθρώπους. Θέτει απλά, καθαρά και με έμφαση την ανθρωπότητα ως αυτοδημιουργία. Οι άνθρωποι δεν πήραν τίποτε απ’ τους θεούς, και κανένας θεός δεν τους έδωσε τίποτε. Αυτό είναι το πνεύμα του 5ου αιώνος κι αυτή είναι η τραγωδία που εβράβευσαν οι Αθηναίοι.

Το στάσιμο (332-375) πρέπει να ερμηνευθεί σε συνάρτηση με τη θέση του μέσα στη συνολική οικονομία του έργου. ΄Ερχεται αμέσως μετά απ’ τις καινούργιες απειλές του Κρέοντος, που έμαθε τη δεύτερη απόπειρα ταφής ( συμβολικής) του Πολυνείκους, και αμέσως πριν απ’την ανακάλυψη και τη σύλληψη του ενόχου – της Αντιγόνης. Το νόημα του –στην ουσία, το νόημα όλης της Αντιγόνης- βρίσκεται στη κατάληξη του (364-375), που το συνδέει άμεσα με τις ύψιστες σημασίες που διακυβεύονται μέσα σ’αυτή την τραγωδία. Ο άνθρωπος, που περιγράφεται και υμνείται στο προηγούμενο και μεγαλύτερο μέρος του χορικού (332-363), συνδέει τη δημιουργική του δεινότητα με έναν ανυπέρβλητο διχασμό της φύσης του. Τέχνας υπέρ ελπίδ’ έχων , τοτέ μεν κακόν, άλλοτ’ επ’εσθλόν έρπει (365-366). Η σοφία και η τέχνη του ξεπερνάνε κάθε αναμονή – αλλά η πραγματικότητά του, η διπλή, τον κάνει να βαδίζει άλλοτε προς το καλό κι άλλοτε προς το κακό. Αυτό το κακό και το καλό ο ποιητής δεν τα προσδιορίζει ηθικολογώντας, αλλά πολιτικά. Ο άνθρωπος βαδίζει προς το καλό, όταν κατορθώνει να συνυφάνει ( παρείρων) τους νόμους της πόλης του ( νόμους χθονός.χθων εδώ δεν είναι η γη με τη κοσμική έννοια, είναι η πάτριος γη, η πόλις, η πολιτική κοινότητα) με την θεών ένορκον δίκαν, τη δίκη/δικαιοσύνη των θεών, την κατοχυρωμένη απ’ τους όρκους. Σ’ αυτή την περίπτωση ο άνθρωπος γίνεται ο υψίπολις – λέξη που η πολυσημία της κάνει τη μετάφρασή της αδύνατη. Υψίπολις – υψηλός μέσα στην πόλη του, αλλά κυρίως υψηλός ( subline. Πρβλ. Περί ύψους ) ως μέλος μιας πόλης, μιας πολιτικής, δηλαδή ανθρώπινης, κοινότητος. Αμέσως αντιτίθεται στον υψίπολιν ο άπολις, ο άνθρωπος που τόλμας χάριν, εξαιτίας της υπερβολικής τόλμης, της αυθάδειας, του θράσους –της ύβρεως επιτέλους, για να χρησιμοποιήσουμε τον πρέποντα όρο- αφήνει το μη καλόν να τον κατοικήσει. Αυτός που κατέχετα απ’ την ύβρη γίνεται άπολις, βγαίνει απ’ την πολιτική κοινωνία των ανθρώπων ( και το συγκεκριμένο αποτέλεσμα δεν μπορεί να είναι παρά ο θάνατος, η φυγή ή η εξορία). Γίνεται, όπως λένε οι Γάλλοι, sans foi ni loi, και sans feu ni lieu. Και ο Χορός τελειώνει λέγοντας: αυτόν τον άπολιν δεν τον θέλω ως παρέστιον, μέσα ή κοντά στην εστία μου, ούτε ως ίσον φρονούντα, προικισμένο με την ίδια –ίση, κοινή των πολιτών – φρόνηση και δικαιούμενο να θεωρεί τον εαυτό του ίσο με τους άλλους πολίτες.

Είμαι αναγκασμένος να δώσω εδώ πολύ συνοπτικά μια συνολική ερμηνεία της τραγωδίας. Το θέμα της τραγωδίας δεν είναι η αθωότητα του θύματος Αντιγόνη που μάχεται τον τύραννο Κρέοντα, ούτε η αντίφαση ανάμεσα στην ηθική και στην raison d’ Etat, ούτε το άτομο εναντίον του κράτους (μοντέρνες ερμηνείες), ούτε η οικογένεια στην αντίθεσή της με τον Νόμο και την Πολιτεία (εγελιανή εκδοχή). Το θέμα της τραγωδίας είναι, πέρα απ’ όλα αυτά, η ύβρις – η πράξη τόλμας χάριν.Ασφαλώς η Αντιγόνη και ο Κρέων εκπροσωπούν δύο αντιμαχόμενες αρχές. Αυτές τις αρχές όμως – τους νόμους χθονός και την θεών ένορκον δίκαν - ο ποιητής δεν τις θεωρεί απόλυτα ασυμβίβαστες, μια και ο άνθρωπος μπορεί να γίνει υψίπολις συνυφαίνοντάς τες (παρείρων). Και η Αντιγόνη και ο Κρέων είναι ανίκανοι να τις συνυφάνουν.και οι δύο τους, με την τυφλή και απόλυτη υπεράσπιση μιας από τις δυο αρχές, γίνονται υβριστές και απόλιδες. Υπέρτατο παράδοξο: ξεπερνώντας τα όρια του φρονείν, καθηλωμένος στο μόνος φρονείν, ο υπέρμαχος των νόμων της πόλης Κρέων γίνεται άπολις. Αλλά είναι επίσης προφανες ότι η ίδια η Αντιγόνη είναι εξίσου άπολις. Αμέσως κατόπιν απ’ το χορικό που εξετάζουμε, όταν ο Φύλαξ προσάγει την Αντιγόνη, που την συνέλαβε να προσπαθεί – για Τρίτη φορά – να ρίξει χώμα πάνω στο πτώμα του Πολυνείκους, ο Χορός, εκφράζοντας την καταθλιπτική λύπη του, δεν απευθύνεται στην Αντιγόνη ως πρόμαχο της ευσέβειας και του σεβασμού των θείων νόμων.τη χαρακτηρίζει ως τρελή ( εν αφροσύνη καθελόντες 383). Η αφροσύνη της Αντιγόνης έγκειται στο ότι κι αυτή, όχι μόνο είναι ανίκανη να συνυφάνει τις δύο αρχές, αλλά τόλμας χάριν υπερβαίνει τα όρια. Πόλις χωρίς νόμους χθονός δεν μπορεί να υπάρξει και , παραβιάζοντας τους νόμους αυτούς, και η Αντιγόνη γίνεται άπολις και βγαίνει από το ίσον φρονείν.

Ο ποιητής λέει στον δήμο των Αθηναίων: ακόμα και όταν έχουμε δίκιο, μπορεί να έχουμε άδικο, δεν υπάρχει πάντοτε έσχατος λογικός λόγος. Τω όντι, οι επιχειρηματολογίες του Κρέοντος και της Αντιγόνης, θεωρημένες καθ’ εαυτές, είναι στεγανές και χωρίς δυνατή λογική αναίρεση. Αυτό εκφράζει καθαρά ο Αίμων, λέγοντας στον πατέρα του :ούτε θέλω ούτε μπορώ να πω ότι έχεις άδικο ( ούτ’ αν δυναίμην, μήτ’ επισταίμην λέγων, 686), έχεις όμως άδικο για άλλους λόγους – διότι επιμένεις να έχεις δίκιο μόνος σου ή μόνος εσύ. Επιβάλλεται να παρατεθούν εδώ οι καταπληκτικοί στίχοι 707-709.



όστις γαρ αυτός ή φρονείν μόνος δοκεί,

ή γλώσσαν, ην ουκ άλλος, η ψυχήν έχειν,

ούτοι διαπτυχθέντες ώφθησαν κενοί.



Ο Κρέων έχει άδικο, παρ’ όλο ότι έχει δίκιο, γιατί επιμένει στον μόνος φρονείν – δεν βρίσκεται μέσα στο ίσον φρονείν, δεν θέλει και δεν είναι ικανός να ακούσει τον λόγο και τους λόγους του άλλου και των άλλων. Είναι μέσα στην ύβρη, δεν κατορθώνει να συνυφάνει.

Η Αντιγόνη είναι – όπως και ο Επιτάφιος – μια κορυφή της δημοκρατικής πολιτικής σκέψης και στάσης, που αποκλείει και καταδικάζει το μόνος φρονείν, που αναγνωρίζει την έμφυτη ύβρη των ανθρώπων και απαντά σ’ αυτήν με τη φρόνηση, και που αντιμετωπίζει το έσχατο πρόβλημα του αυτόνομου ανθρώπου – και του ατόμου και της πολιτικής κοινότητας – το πρόβλημα του αυτοπεριορισμού.

Ο αυτοπεριορισμός είναι απαραίτητος, ακριβώς γιατί ο άνθρωπος είναι δεινός και γιατί τη δεινότητα αυτή τίποτε εξωτερικό δεν μπορεί να την περιορίσει ουσιαστικά. Ούτε βέβαια η θεών ένορκος δίκα. Αυτή είναι μία από τις αρχές που διέπουν τη ζωή των ανθρώπων - αλλά με κανέναν τρόπο δεν φτάνει. Αν έφτανε, δεν θα υπήρχε ούτε Αντιγόνη ούτε τραγωδία. ΄Όπως και δεν υπάρχει και δεν μπορεί να υπάρξει τραγωδία εκει που μία έσχατη αρχή δίνει απαντήσεις σ’ όλα τα ερωτήματα: στον κόσμο τον πλατωνικό, όπως και στον κόσμο τον χριστιανικό.

Η τραγωδία, και ειδικά η Αντιγόνη, προϋποθέτει ακριβώς τη δεινότητα του ανθρώπου, που κορυφώνεται και αυτοκαταστρέφεται με την ύβρη, αλλά που μπορεί επίσης, όταν είναι συνυφασμένη με το ίσον φρονείν, να φτάσει στο ύψος του υψιπόλιδος,. Εξ ου και η εσωτερική ανάγκη να περιγραφεί και να υμνηθεί αυτή η δεινότητα – πράγμα που κάνει ο Χορός στο μεγαλύτερο μέρος του στασίμου )334-3630.

Το κεντρικό νόημα του χορικού προεξαγγέλλεται στους δύο πρώτους στίχους – πολλά τα δεινά κουδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει – που μας βάζουν αμέσως σε ερωτήματα.

Η καίρια λέξη των στίχων είναι φυσικά το δεινός – αμετάφραστη κι αυτή. ( Ο Heidegger τη μεταφράζει με το ανεπαρκέστατο das Unheimlich , που ξεχνάει κεντρικές σημασίες της λέξης. Ο Γάλλος μεταφραστής του αυξάνει ακόμα την απόσταση, αποδίδοντας το Unheimlich με το inquietant, ανησυχητικός.) Συνοψίζοντας σε μια φράση τα συμπεράσματα μιας άλλης, αδημοσέυτης ακόμα, μελέτης μου, θα πω ότι ο Σοφοκλής – κι αυτό είναι ένα ουσιώδες χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής ποίησης – όχι μόνο δεν είναι πάντα υποχρεωμένος να διαλέξει ανάμεσα σε διάφορες σημασίες της λέξης, αλλά εμφανέστατα πολλές φορές δεν διαλέγει, μπορεί και θέλει να τις δώσει όλες μαζί. Δεινός: που προκαλεί, δικαιολογημένα, δέος, φόβο και τρόμο – φοβερός, τρομερός.επικίνδυνος. Από εδώ πηγαίνουμε, με μια απ’τις ωραιότερες σημασιακές παραγωγές στα αρχαία ελληνικά, στο: καταπληκτικά δυνατός, ισχυρός, θαυμάσιος και αξιοθαύμαστος γιατί; Διότι υπερ-ικανός, επιδέξιος, σοφός, αριστοτέχνης, που βρίσκει λύση πάντα, που δεν είναι ποτέ χωρίς μέσα, πολυμήχανος και πολύτροπος θα έλεγε ο ΄Ομηρος – και το λέει ο Σοφοκλής στο τέλος του χωρίου που συζητάμε: άπορος επ’ουδέν έρχεται το μέλλον (360-361). Ανάμεσα σ’αυτές τις σημασίες οι λεξικογράφοι και οι μεταφραστές είναι υποχρεωμένοι να διαλέξουν. Ο Σοφοκλής, κι όσοι έχουμε την τύχη να καταλαβαίνουμε λίγο τα ελληνικά, όχι.

Το σημασιακό σύμπλεγμα της λέξης φωτίζεται και πλουτίζεται απ’ τη συνέχεια του κειμένου. Δεινός σημαίνει, απ’ την Αντιγόνη και μετά, όλα όσα ο Σοφοκλής θα αποδώσει στον άνθρωπο ως δεινόν. Κι ο πρώτος φωτισμός μας δίνεται απ’ την επανάληψη της λέξης στη συνέχεια της φράσης, σ’ έναν οιονεί υπερθετικό βαθμό, κατασκευασμένο με την άρνηση του συγκριτικού: ουδέν ανθρώπου δεινότερον. Το δεινός προσδιορίζει τον άνθρωπο και προσδιορίζεται απ’ τον άνθρωπο: είναι ο χαρακτήρας εκείνος, που κανένα όν δεν τον παρουσιάζει στον ίδιο βαθμό με τον άνθρωπο

Ουδεν ανθρώπου δεινότερον. Τίποτα δεν είναι πιο τρομερό, θαυμασιο, ικανό-πραγματοποιητικό, απ’ τον άνθρωπο. Ακόμα μια φορά ερωτώ: τολμάμε να πάρουμε τον ποιητή στα σοβαρά; Θα υποθέσουμε ότι ο ποιητής χρησιμοποιεί λέξεις εική και ως έτυχε; Ο Σοφοκλής, μάστορας της κυριολεξίας και της καιριολεξίας, λέει καθαρά και δυνατά: Ουδέν: ούτε η θάλασσα, ούτε ο χειμώνας, ούτε τα άγρια θηρία – τίποτα. Τίποτα απ’ τη φύση. Αλλά ο Σοφοκλής δεν περιορίζει το ουδέν στη φύση. Λέει, απολύτως: Ουδεν: ούτε λοιπόν και οι θεοί.

Αυτό φωτίζει πάλι το δεινός, ενώ φαίνεται ταυτοχρόνως να το συσκοτίζει. Με ποια έννοια μπορεί ο άνθρωπος να είναι δεινότερος απ’ τη φύση – κι απ’ τους θεούς; Η απάντηση είναι εντούτοις προφανής – και εκτίθεται, σχεδόν άμεσα, στη συνέχεια του χορικού. Ο πολιός πόντος κι ο χειμέριος νότος είναι ασφαλώς δυνατότερα απ’ τον άνθρωπο – όπως και τα θηρών αγρίων έθνη, και τόσα άλλα όντα. Αλλά τα όντα αυτά είναι, και είναι ό,τι, είναι από τη φύση τους. Σε οποιοδήποτε χρόνο έκαναν, κάνουν και θα κάνουν τα ίδια πράγματα. Και τις δυνάμεις που έχουν, τις έχουν διότι τους έχουν δοθεί μια για πάντα, χωρίς να μπορούν να τις αλλάξουν. Το τι εστίν τους, όπως θα έλεγε ο Αριστοτέλης, που τα καθορίζει και που αναπτύσσεται στα διάφορα κατηγορήματά τους, δεν προέρχεται από αυτά τα ίδια.

Το ίδιο ακριβώς ισχύει και για τους θεούς. Συντριπτικά πιο δυνατοί απ’ τον άνθρωπο, προικισμένοι με αναρίθμητες δυνατότητες και ικανότητες – όχι όμως αιώνιοι ή άχρονοι- οι θεοί είναι αυτό που είναι απ’ τη «φύση» τους και χωρίς να έχουν κάνει τίποτα γι’ αυτό. Κι έτσι, π.χ., απ’ τη μια μεριά δεν έχουν ανάγκη να καταφύγουν στην τέχνη- να ναυπηγήσουν καράβια για μετακινηθούν, ή να γράψουν κάτι για να το θυμηθούν.απ’την άλλη μεριά, η τέχνη του Ηφαίστου είναι βέβαια ασυγκρίτως ανώτερη απ’ την ανθρώπινη, αλλά την τέχνη αυτή δεν την επινόηση ο ΄Ηφαιστος, του είναι έμφυτη, ο ΄Ηφαιστος είναι η τέχνη, όπως ο ΄Αρης είναι ο πόλεμος κι η Αθηνά είναι η σοφία.

Ο άνθρωπος είναι το όν, του οποίου ουδέν δεινότερον πέλει, κι αυτό γιατί τίποτε απ’ όσα κάνει – και που περιγράφονται, ενδεικτικά και αποσπασματικά κατ’ ανάγκην, στους στίχους 334-351 – δεν μπορεί να αποδοθεί σ’έναν «φυσικό» προικισμό του. Το τι εστιν του ανθρώπου, που εκφράζεται και αναπτύσσεται με τα διάφορα κατηγορήματά του, είναι έργο του ίδιου του ανθρώπου. Σε φιλοσοφική ορολογία: ο άνθρωπος θέτει τον εαυτό του ως άνθρωπο, η ουσία του ανθρώπου είναι αυτοδημιουργία, κι αυτή η φράση νοείται με τις δύο έννοιες: ο άνθρωπος δημιουργεί τον εαυτό του ως δημιουργό, μέσα σ’ έναν κύκλο, του οποίου η φαινομενική λογική φαυλότητα αποκαλύπτει το οντολογικά πρωταρχικό.

Το ότι αυτή είναι η σύλληψη του Σοφοκλέους γίνεται φανερό πέρα από κάθε αμφιβολία με μία λέξη, που – μαζί με το παντοπόρος.άπορος επ’ ουδεν έρχεται το μέλλον και το ουδέν ανθρώπου δεινότερον – είναι ο τρίτος στυλοβάτης αυτού του μέρους του χορικού: εδιδάξατο (354). Η μέση φωνή δηλώνει, όπως ξέρουμε, την επιστροφή της ενέργειας πάνω στο υποκείμενο που ενεργεί. Τον άνθρωπο δεν τον εδίδαξε κανείς ( π.χ. ο Προμηθεύς).εδίδαξε τον εαυτό του. ΄Όταν με διδάσκουν, κάποιος που ήδη κατέχει μία γνώση, μου τη δίνει, μου την προσφέρει, μου τη μεταβιβάζει. ΄Όταν διδάσκομαι ( μέση φωνή), δίνω στον εαυτό μου κάτι που εαυτός μου δεν έχει (αλλοιώς, γιατί να του το δώσω; ) και που έχει ( αλλιώς, ποιος το δίνει;) Ο φαινομενικός παραλογισμός αίρεται άμα καταλάβουμε ότι η αυτοενέργεια του αυτοδιδασκόμενου ανθρώπου δημιουργεί ( φέρνει σε ύπαρξη) και το «περιεχόμενο» και το «υποκείμενό» της, που αλληλοπροσδιορίζονται και αλληλο-υπάρχουν.

Ο τρίτος αυτός στυλοβάτης είναι, ίσως, ο σημαντικότερος, γιατί το εδιδάξατο αυτό αναπροσδιορίζει και ανατοποθετεί όλα όσα ελέχθησαν προηγουμένως: όλα τα έργα και δημιουργήματα του ανθρώπου, που σχετίζονται με συγκεκριμένες τέχνες ( ναυσιπλοϊα, γεωργία, θήρα κ.λπ.). Γιατί όλες αυτές οι τέχνες προϋποθέτουν αποφασιστικά αυτά που ο άνθρωπος εδιδάξατο:



Και φθέγμα και ανεμόεν

φρόνημα και αστυνόμους

οργάς εδιδάξατο…



Ο Αριστοτέλης, έναν αιώνα μετά, θα καθορίζει τον άνθρωπο ως ζώον λόγον έχον και ζώον πολιτικόν. Τολμώ να πω ότι ο ποιητής εδώ είναι βαθύτερος, διότι ριζικότερος, απ’ τον βαθύτατο φιλόσοφο. Ο άνθρωπος δεν «έχει» τον λόγο ως «φυσική» ιδιότητα ή προίκιση – ούτε η πολιτικότητά του του είναι απλώς δοσμένη και δεδομένη. Ο άνθρωπος εδίδαξε τον εαυτό του – εδημιούργησε- τη γλώσσα ( φθέγμα ), τη σκέψη ( φρόνημα ) και τις αστυνόμους οργάς, που ο Χάϊντεγκερ μεταφράζει, καθαρά ναζιστικά πλέον, den Mut der Herrschaft uber die Stadte, το πάθος της κυριαρχίας πάνω στις πόλεις. Μετάφραση επιπλέον άφρων.για να υπάρχει κυριαρχία πάνω στις πόλεις, πρέπει πρώτα να υπάρχουν πόλεις. Ο Σοφοκλής δεν μιλάει για κυριαρχία πάνω σε δήθεν υπάρχουσες πόλεις, τοποθετείται στη «στιγμή» ( στο οντολογικό στρώμα) όταν ο άνθρωπος δημιουργεί τη γλώσσα και τη σκέψη – και τις αστυνόμους οργάς, τα πάθη, τις διαθέσεις, τις ορμές που δίνουν νόμους στα άστεα – που θεσμίζουν τις πόλεις. Τα θεσμίζοντα πάθη είναι ίσως η καλύτερη απόδοση της εκπληκτικής – σκεφτόμαστε συνήθως τον νόμο και τον θεσμό ως τα απολύτως αντίθετα με τις οργές, με τα πάθη – και βαθιά αληθινής – στη ρίζα του πρωταρχικού θεσμού υπάρχει μία προ-λογική «βούληση» και πρόθεση, και οι θεσμοί δεν μπορούν να διατηρηθούν χωρίς πάθος – ιδέας του Σοφοκλέους.

Η δεινότητα του ανθρώπου συνοψίζεται με τη φράση που κλείνει αυτό το μέρος του στασίμου:





Παντοπόρος.άπορος

επ’ουδεν έρχεται

το μέλλον…..





που για τον ΄Ελληνα αναγνώστη δεν χρειάζεται μετάφραση και σχετικά με την οποία θα σημειώσω μόνο ξανά το παντοπόρος, που παραπέμπει όχι μόνο στην πολυμηχανία αλλά και στην καθολικότητα της ανθρώπινης αυτοδημιουργίας.

Της δεινότητας αυτής ο ποιητής γνωρίζει ένα και μόνον ένα απόλυτο όριο, τον θάνατο:





…΄Αιδα μόνον

φεύξιν ουκ επάξεται.



Ο ΄Αδης ο τελειωτικός – σύμφωνα με την προκλασική και κλασική ελληνική αντίληψη ως το τέλος του του 5ου αιώνα, που δεν καταδέχεται να αυτοπαρηγορηθεί με αθανασίες και φρούδες ελπίδες για μετά θάνατον ζωή – έρχεται εδώ μόνο σαν υπόμνηση της έσχατης αλήθειας, αλλά και για να υπογραμμίσει τη δεινότητα του όντος αυτού, που γνωρίζοντας τη θνητότητά του, δεν παύει εντούτοις να χωρεί, να αποτρύεται, να άγει, να κρατεί και να διδάσκεται.

Το δεύτερο όριο, το εσωτερικό, αν μπορώ να πω, και εγγενές στον άνθρωπο, είναι η διφυϊα του, που τον κάνει να βαδίζει άλλοτε προς το κακόν κι άλλοτε προς το εσθλόν. ΄Οριο, γιατί ο Σοφοκλής – όπως και Θουκυδίδης είκοσι ή τριάντα χρόνια αργότερα -, ενώ περιγράφει μία τιτανική διαδικασία δημιουργίας και πρόσκτησης δύναμης και δυνάμεων του ανθρώπου, δεν βλέπει, δικαιότατα, καμία «ηθική πρόοδο» να επιτελείται μέσω αυτής της διαδικασίας. Το κακόν και το εσθλόν πάντα συνόδευαν και θα συνοδεύουν τον άνθρωπο, πάντα θα είναι οι δύο πόλοι που εναλλασσόμενοι κατευθύνουν τα βήματά του. Ο αναγνώστης του 20ου αιώνα θα επικυρώσει χωρίς δυσκολία την αντίληψη του ποιητή με την εμπειρία είκοσι πέντε αιώνων μεγαλουργημάτων και τερατωδών κακουργημάτων, τα χειρότερα απ’ τα οποία έγιναν με την επίκληση του εσθλού και της εγκόσμιας ή εξωκοσμικής σωτηρίας του ανθρώπου.

Την διφυϊα όμως αυτήν ο ποιητής δεν τη βλέπει μοιρολατρικά. Γνωρίζει ότι ο άνθρωπος μπορεί να γίνει υψίπολις και να κατορθώνει να συνυφαίνει τους νόμους χθονός με την θεών ένορκον δίκαν. Η δίκη αυτή εμφανίζεται, έτσι, σαν ένα τρίτο, σχετικό, όριο της ανθρώπινης πράξης/ποίησης. Ο άνθρωπος διδάσκεται τους νόμους του, τους θέτει και τους θεσμίζει. Πλάϊ όμως σ’ αυτούς τους νόμους υπάρχει η δίκη των θεών, που δεν φτάνει κατά κανέναν τρόπο – αλλοιώς δεν θα χρειάζονταν και δεν θα υπήρχαν καν νόμοι χθονός – αλλά και που δεν μπορεί να παραγνωρισθεί.

Στην Αντιγόνη η δίκη των θεών έχει ένα συγκεκριμένο περιεχόμενο, αφορά τα καθιερωμένα έθιμα ταφής. ΄Ηδη στην Αντιγόνη όμως κι αυτή η δίκη συναντά τα όριά της. Λατρεία θεών χωρίς πόλη, χωρίς έννομη ανθρώπινη κοινότητα, δεν είναι νοητή. Πόλη που να μην προστατεύει τον εαυτό της από την προδοσία, τη συνεργασία με τους εχθρούς, με μόνο κίνητρο τη δίψα της προσωπικής εξουσίας ( Πολυνείκης) επίσης δεν είναι νοητή. Η μη κύρωση της διαγωγής του Πολυνείκους θα καθιστούσε , στις οριακές της συνέπειες, αδύνατη τη λατρεία των θεών. Η κύρωσή της με τον τρόπο που αποφάσισε ο Κρέων – την απαγόρευση ταφής – προσβάλλει επίσης τους θεούς. Η δίκη των θεών δεν είναι μονοσήμαντη – κι αυτό το γνωρίζουμε άφθονα κι απ’ τον ΄Ομηρο κι από πολλές τραγωδίες. Οι ίδιοι οι θεοί είναι σε πόλεμο μεταξύ τους.οι ίδιοι δεν έχουν νόμους, οι σχέσεις τους ρυθμίζονται από τη δύναμη, όχι από τον νόμο. Ο Ορέστης του Αισχύλου είναι ένα απ’ τα τόσα θύματα της διαμάχης των θεών. Οι επιταγές των θεών είναι σκοτεινές και πολυσήμαντες και μπορούν να οδηγήσουν στην καταστροφή – όπως πράγματι οδηγούν στην καταστροφή την Αντιγόνη.

Το πώς σκέπτεται τους θεούς ο Σοφοκλής δεν το ξέρουμε, κι είναι πολύ δύσκολο να το συμπεράνουμε. Ξέρουμε ότι ανήκε στον κύκλο του Περικλέους – όπως και ο Πρωταγόρας ( Περί μεν θεών ουκ έχω ειδέναι, ούθ’ ως εισίν ούθ’ ως ουκ εισίν ούθ’ οποίοι τινές ιδέαν , Diels-Kranz, B, 4). Τούτο τουλάχιστον μας επιτρέπει η Αντιγόνη να πούμε αδίστακτα: όπως η δίκη των θεών αρκεί, το ίδιο δεν αρκούν οι νόμοι χθονός. Υπακούοντας σ’ αυτούς ο άθνρωπος πρέπει να ξέρει ότι δεν καθορίζουν αποκλειστικά το θεμιτό, ούτε εξαντλούν το απαγορευμένο. Κάποιο άλλο στοιχείο, πλάϊ στον εκάστοτε θεσμισμένο – θετικό και, όπως και να ‘ ναι, χωροχρονικά τοπικό, άρα σχετικό – νόμο, πρέπει να υπάρχει, που, χωρίς να τον αναιρεί ή να τον υπαγορεύει, χρειάζεται να συνυφανθεί μαζί του. Αυτό το στοιχείο ο ποιητής, με τη γλώσσα κα τις παραστάσεις της πόλης του και της εποχής του, το ονομάζει θεών ένορκον δίκαν.





Τελειώνοντας, άς συνοψίσουμε συγκριτικά την ανθρωπολογία των δύο ποιητών. Το κοινό τους σημείο είναι, φυσικά, η καθοριστική σημασία της σκέψης και της τέχνης. Πέρα απ’ αυτό, οι διαφορές είναι τεράστιες. Ο Αισχύλος μιλάει διεξοδικά για τη μαντική, ο Σοφοκλής δεν ενδιαφέρεται γι αυτήν. Ο Αισχύλος δεν αναφέρει καθόλου την ίδρυση και τη θέσμιση της πολιτικής κοινωνίας, ο Σοφοκλής οδηγεί όλο το χορικό προς τις αστυνόμους οργάς, τον υψίπολιν και τον άπολιν.

Ο Αισχύλος ξεκινάει από μία ονειρική, εφιαλτική προ-ανθρώπινη κατάσταση και παρουσιάζει τη διάβαση προς την ανθρώπινη κατάσταση ως δώρο, απόφαση και πράξη ενός υπεράνθρωπου όντος. Τίποτε το ανάλογο στον Σοφοκλή, για τον οποίο δεν υπάρχει προ-ανθρώπινη κατάσταση του ανθρώπου, αλλά, απ’ τη στιγμή που υπάρχει άνθρωπος, ορίζεται με τη δημιουργική και αυτοδημιουργική του πράξη/ποίηση, με την αυτοδιδαχή του. Τον άνθρωπο του Αισχύλου ο Προμηθέας τον εδίδαξε ότι είναι θνητός, αντισταθμίζοντας ταυτοχρόνως το αβάστακτο βάρος αυτής της γνώσης με τυφλές ελπίδες. Ο άνθρωπος του Σοφοκλή ξέρει ότι είναι θνητός κι ότι ο βασικός αυτός καθορισμός του είναι ανυπέρβλητος. Φυσικά, μέσα στο θέμα και το πλαίσιο του Προμηθέως δεν υπάρχει λόγος, τρόπος και τόπος να αναφερθούν τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο άνθρωπος. Αυτά τα προβλήματα ο Σοφοκλής τα συλλαμβάνει κατά ριζικό τρόπο, ως ομοούσια με τη διφυϊα του ανθρώπου, την έμφυτη ύβρη του ( τόλμας χάριν ) και την τάση του να φρονεί μόνος.

Μέσα σ’ ένα τέταρτο αιώνος η ελληνική αυτογνωσία περνάει απ’ την ιδέα μιας θεϊκής ανθρωπογονίας στην ιδέα της αυτοδημουργίας του ανθρώπου. Το στάσιμο της Αντιγόνης, και ο ομοούσιός της και ανυπέρβλητος Επιτάφιος του Θουκυδίδη, που θα ακολουθήσει σε δώδεκα χρόνια, δίνουν σ’ αυτή την αυτογνωσία τις λαμπρότερες μορφές της.





Παρίσι, Απρίλιος-Ιούνιος 1988

Απο μια ομιλία του Κορνήλιου Καστοριάδη - Μέρος Πρώτο

ΑΙΣΧΎΛΕΙΑ ΑΝΘΡΩΠΟΓΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΟΦΟΚΛΕΙΑ ΑΥΤΟΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ
εκδόσεις ύψιλον, 2001






Το ερώτημα « τι είναι ο άνθρωπος » είναι πάντα, έμμεσα ή άμεσα, παρόν στην αθηναϊκή τραγωδία. Με ιδιαίτερη σαφήνεια και ένταση τίθεται – και παίρνει απάντηση – μέσα σε δύο απ’ τις πιο σημαντικές, και αριστουργηματικές, τραγωδίες: τον Προμηθέα δεσμώτη του Αισχύλου ( πιθανότατα ένα απ’τα τελευταία έργα του ποιητή, γύρω στα 460 ) και την Αντιγόνη του Σοφοκλέους (σχεδόν βέβαια χρονολογημένη το 442 ή 443).

Οι απαντήσεις που δίνουν στο θεμελιακό αυτό για όλον τον ελληνικό πολιτισμό ερώτημα οι δύο τραγωδίες είναι, όπως θα προσπαθήσω να δείξω, τελείως αντίθετες. Η διαφορά αυτή δεν μπορεί να αποδοθεί μόνο στην ατομική στάση των δύο ποιητών. Παρά το μικρό χρονικό διάστημα που χωρίζει τα δύο έργα –περίπου είκοσι χρόνια – η διαφορά εκφράζει και είναι συνυπόστατη με τον ανήκουστο ρυθμό της πνευματικής δημιουργίας στη δημοκρατική Αθήνα, με τον ολοένα και ριζικότερο παραμερισμό των παραδοσιακών παραστάσεων και με την επέκταση και εμβάθυνση της ανθρώπινης αυτογνωσίας. Είναι κατά κάποιον τρόπο ανάλογη με τη διαφορά Ηροδότου – Θουκυδίδη και την προαναγγέλλει είκοσι – τριάντα χρόνια πριν.

Ο χώρος και ο χρόνος δεν μου επιτρέπουν να εμπλακώ με το σύνολο των « ερμηνευτικών» ( με τη σύγχρονη έννοια του όρου ) ζητημάτων, που κατ’ανάγκη θέτουν τα δύο τεράστια κείμενα. Θελημένα θα «αποσπάσω» τα χωρία που κεντρικά με ενδιαφέρουν, χωρίς να ασχοληθώ – έξω από παρεμπίπτουσες νύξεις- με τη σχέση τους προς το σύνολο της τραγωδίας από την οποία προέρχονται, ακόμα λιγότερο με το συνολκό έργο των δύο ποιητών. Ούτε θα αναφερθώ στο ευρύτερο πλέγμα των ανθρωπολογικών αντιλήψεων που εμφανίζονται απ’τον ΄Ομηρο και Ησίοδο ως τον 5ο αιώνα και κατόπιν. Θεωρώ όμως επίσης νόμιμη την εδώ σκοπιά: να προσπαθήσουμε να θεωρήσουμε καθ’εαυτά και σε όλη τη δύναμή τους ορισμένα ρήματα των δύο ποιητών ( με γνώση, φυσικά, όσων τα περιβάλλουν, αλλά χωρίς ρητή επεξεργασία της γνώμης αυτής ) και, ξεκινώντας απ’ αυτά , να προσπαθήσουμε, σ’ένα δεύτερο καιρό, να διαυγάσουμε το συνολικό ελληνικό τοπίο.

Το θέμα μας εδώ είναι: τι λέγεται – και κατά συνέπεια – τι προτείνεται προς ακοήν στο κοινό των Αθηναίων – μέσα στον Προμηθέα αφ’ενός, στην Αντιγόνη αφ’ετέρου, σχετικά με τον άνθρωπο και τα ουσιαστικά του κατηγορήματα: επομένως, λίγο μας ενδιαφέρει αν ο Αισχύλος και ο Σοφοκλής « επενόησαν» τα λόγια τους, ή τα «δανείστηκαν», αν τα σκέφτηκαν νηφάλια , τα είδαν στον ύπνο τους ή αν τους ήρθαν σε μία στιγμή θείας μανίας. Ελάχιστα μας ενδιαφέρει, ακόμα , και αν τα « επίστευαν» ( αν και ασφαλώς τα επίστευαν ) . Βαρύτητα απ’ αυτή την άποψη έχει για μας μόνο το γεγονός ότι αυτά που θα εκθέσουμε μπορούσε κάποιος να τα διανοηθεί στην Αθήνα του 460-440, μπορούσε να τα εκφράσει, να τα παρουσιάσει στον λαό και – τουλάχιστον στην περίπτωση της Αντιγόνης - να στεφανωθεί γι’αυτό που διανοήθηκε, εξέφρασε και παρέστησε. Βαρύτητα έχει δηλαδή για μας η πραγματική παρουσία στον αθηναϊκό κοινωνικο-ιστορικό χώρο ορισμένων σημασιακών συμπλεγμάτων, των οποίων ξέρουμε, απ’ την άλλη μεριά, την ενδόμυχη συνάφεια με την καθολική φαντασιακή θέσμιση αυτού του χώρου. Η σχέση του Αισχύλου με τις ρίζες μιας μυθικής/θρησκευτικής παράδοσης, στην οποία ο ίδιος επιβάλλει μία αποφασιστική στροφή, η σχέση του Σοφοκλή με όλο τον σύγχρονο του φιλοσοφικό ( και «σοφιστικό») αναβρασμό και δημιουργία, είναι περίπου γνωστές. Νομίζω ότι θα φωτιστούν εντονότερα απ’ τη συγκριτική ανάλυση που ακολουθεί.

Επίσης δεν μπορώ να ασχοληθώ με τη συζήτηση των προηγουμένων, και λίγο ή πολύ γνωστών, ερμηνειών, των δύο έργων. Δύο σημεία μόνο θα μνημονεύσω σύντομα. Υπάρχει μία «μετάφραση» και εκτενής «ερμηνεία» του στασίμου της Αντιγόνης που θα συζητήσουμε (πολλά τα δεινά…. ) απ’τον Χάϊντεγκερ. Η «μετάφραση» αποτελεί κατ’ουσίαν έναν αποκρουστικό βιασμό του κειμένου του Σοφοκλέους. Στηρίζει – και στηρίζεται σε – μίαν «ερμηνεία» που είναι, όπως σχεδόν πάντοτε, απλώς προβολή των σχημάτων του Χάϊντεγκερ. ΄Οσο και αν, καθ’εαυτά, τα σχήματα μπορούν να ωθήσουν προς σκέψη και να «ερεθίσουν» γόνιμα τον συνήθως οκνηρό αναγνώστη των αρχαίων κειμένων, στην προκειμένη περίπτωση οδηγούν σε μία τεχνητή και σαθρή κατασκευή, που απ’τη μία παρουσιάζει τον άνθρωπο του Σοφοκλέους σαν μία πλήρη ενσάρκωση του χαϊντεγκεριανού Dasein, και, απ’την άλλη, ρυθμίζεται, απίστευτα και τερατωδώς ( όπως όλα όσα γράφει ο Χάϊντεγκερ για τους αρχαίους ΄Ελληνες) , από τη συστηματική αγνόηση της πόλεως, της πολιτικής, της δημοκρατίας και της κεντρικής θέσης τους μές στην αρχαία ελληνική δημιουργία. Το αναγκαίο αποτέλεσμα αυτής της αγνόησης είναι φυσικά μια στραβή «κατανόηση» της αρχαίας φιλοσοφίας, αδιάσπαστα συνδεδεμένης με την πόλη και τη δημοκρατία ακόμα και όταν τις εχθρεύεται. Και ο Πλάτων ακόμα – ο Πλάτων ιδίως – είναι όχι μόνον αδιανόητος και αδύνατος χωρίς τη δημοκρατική πόλη, αλλά και ακατανόητος ως φιλόσοφος χωρίς την επίμονη πάλη του εναντίον της δημοκρατίας. Αυτά ο εθνικοσοσιαλιστής ( 1933-1945) Χάϊντεγκερ ούτε θέλει ούτε μπορεί να τα ιδεί.( ΄Ένα απ’τα αποτελέσματα αυτής της τύφλωσης θα το βρούμε πιο κάτω, συζητώντας το κείμενο του Σοφοκλέους. ) Οι αυθεραισίες του Χάϊντεγκερ φτάνουν ως τη συνδυασμένη αλλοίωση της προφανούς στίξης του κειμένου και του παραμερισμού λέξεων που δείχνουν το άτοπο αυτής της αλλοίωσης. ΄Ετσι, π.χ., διαβάζει τους στίχους 360-361 του στασίμου της Αντιγόνης: παντοπόρος άπορος, επ’ ουδέν έρχεται αντί για παντοπόρος, άπορος επ’ουδέν έρχεται το μέλλον, για να μπορέσει να μεταφράσει: « παντού βαδίζοντας και μένοντας στον δρόμο, χωρίς πείρα και χωρίς διέξοδο, φτάνει στο μηδέν», εξωφρενική παραβίαση του κειμένου, που για να αποκτήσει μιαν επιφανειακή αληθοφάνεια είναι υποχρεωμένη να εξαλείψει λάθρα τις λέξεις το μέλλον.

Μερικές από τις αυθαιρεσίες και τις αυθάδειες του Χάϊντεγκερ έχουν ήδη επισημανθεί, μεταξύ άλλων, από τον D. Cop. De Gibson, κι αυτό με φέρνει στο δεύτερο σημείο που θέλω να αναφέρω προκαταρκτικά. Εναντίον του Χάϊντεγκερ, ο ίδιος ο Cop.de Gibson επικαλείται τις εργασίες και τα συμπεράσματα των σύγχρονων Γάλλων «δομικών» ελληνιστών –Vernant, Detienne, Vidal-Naquet-, σύμφωνα με τους οποίους « η μορφή του ΄Ελληνος ανθρώπου…καθορίζει την κατάσταση (statut) του ανθρώπου, τοποθετώντας τον σε σχέση με τον Θεό και, σύστοιχα, με το ζώο»( σ. 65). Και είναι αναμφισβήτητο ότι η ελληνική σύλληψη του ανθρώπου ορίζεται, γενικά, απ’ την οργανωτική δομή: ζώα/άνθρωποι/θεοιί, που κατά κάποιον τρόπο χαράζει τα σύνορα της απ’ την ανατολή του πολιτισμού ( τουλάχιστον απ’ τον Ησίοδο) ως τους κλασικούς χρόνους, και πιο πέρα ακόμη, ( πρβλ, το θηρίον ή θεός του Αριστοτέλη). Η δομή αυτή, που φαίνεται αυτονόητη για μας, που βρισκόμαστε στη συνέχεια της συγκρότησής της απ’ τους ΄Ελληνες, δεν είναι καθόλου «αυτονόητη». Άς σκεφθούμε, π.χ., τους Εβραίους, τους Ινδούς ή τους Κινέζους – ή τις ινδιάνικες φυλές της Αμερικής, όπου συχνά παρατηρείται μία «κυκλοφορία» ανάμεσα στη ζωϊκή, ανθρώπινη και θεϊκή κατάσταση, κυκλοφορία και όχι τομή.

Αλλά η δομή αυτή είναι απλώς το περίβλημα, το κέλυφος, μέσα στο οποίο διαδραματίζεται μία τεράστια – και για μας αποφασιστική – κοινωνικο-ιστορική δημιουργία, η οποία αλλοιώνει τελείως τη σημασία των όρων/στοιχείων που συγκροτούν τη δομή αυτή. Και αυτό γίνεται αποκλειστικά με την αλλαγή της σημασίας – του σημασιακού μάγματος – που αφορά το μέσο και κεντρικό σημείο της δομής, δηλαδή τον άνθρωπο. Αλλοίωση που επιτελείται με την προσπάθεια για αυτογνωσία, που ακριβώς χαρακτηρίζει καίρια αυτήν τη δημιουργία. Αν μείνουμε σ’αυτήν τη «δομική» αντίληψη, κινδυνεύουμε να επαναλάβουμε την κρίσιμη παραγνώριση που μαστίζει επί αιώνες τώρα την προσέγγιση του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Κινδυνεύουμε να μιλάμε για τον « ΄Ελληνα άνθρωπο», την «ελληνική πόλη», την «ελληνική σύλληψη της φύσης» κτλ., ξεχνώντας ότι το βασικό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής ιστορίας είναι ακριβώς ότι είναι ιστορία με την πιο εμφατική έννοια του όρου, ότι το «πνεύμα» των Αρχαίων Ελλήνων πραγματοποιείται ακριβώς ως αλλαγή, αυτοαλλοίωση, αυτοθέσμιση – όλες συνυφασμένες με την προσπάθεια της αυτογνωσίας, που είναι συνεχής ενέργεια, εργασία, διαδικασία και όχι στατικό αποτέλεσμα.

Μίαν αποφασιστική στιγμή αυτής της αλλοίωσης μπορούμε να συλλάβουμε αναλύοντας και συγκρίνοντας την ανθρωπολογία του Αισχύλου και του Σοφοκλέους. Η παραβολή των δύο ποιητών μας δείχνει καθαρά μίαν οντολογική ανατροπή τεράστιας βαρύτητας, που συντελείται μέσα στα είκοσι αυτά χρόνια.







Το ερώτημα τι είναι ο άνθρωπος δεν διατυπώνεται ως ερώτημα στις δύο τραγωδίες, όπως θα συνέβαινε σε ένα φιλοσοφικό κείμενο. Το ερώτημα εμπεριέχεται στις τραγωδίες και συνεπάγεται απ’ το ότι του δίνεται μία εκτενής απάντηση. Ο Αισχύλος απαντάει στην υπόρρητη ερώτησή του με μιαν ανθρωπογονία. Η ανθρωπογονία αυτή είναι μυθική , όχι με μιαν απλώς εξωτερική έννοια- επειδή αναφέρεται σ’ ένα μύθο, τον μύθο του Προμηθέα, και τον ξαναχρησιμοποιεί. Είναι μυθική με τη βαθύτερη, φιλοσοφική έννοια του όρου: απαντάει στο ερώτημα το σχετικό με τον άνθρωπο παραπέμποντας στην προέλευσή του και παρουσιάζοντας μίαν αφήγηση: ο άνθρωπος είναι αυτό που είναι, διότι κάποτε, πολύ παλιά ( πέρα από κάθε δυνατή εμπειρική βεβαίωση ή ανασκευή) συνέβη κάτι που υπερβαίνει τη συνήθη μας πείρα. ΄Ένα υπεράνθρωπο όν, ο Προμηθέας, έδωσε στους ανθρώπους αυτά που τους έκαναν πράγματι ανθρώπους. Ορισμός του μύθου: η αφήγηση της προέλευσης απαντά στο ερώτημα για την ουσία. Στον Σοφοκλή, όπως θα δούμε, η παρουσίαση της ουσίας απαντά και στο ερώτημα για την ουσία και στο ερώτημα για την προέλευση. Η ουσία του ανθρώπου, το δεινόν, είναι η αυτοδημιουργία του.

Ας κοιτάξουμε από πιο κοντά το κείμενο του Αισχύλου. Η ανθρωπογονία παρουσιάζεται εδώ ως το έργο του Προμηθέως, αποτέλεσμα της απόφασης και της πράξης του. Η απόφαση αυτή απορρέει, με τη σειρά της, από μία εσωτερική σύγκρουση των υπεράνθρωπων δυνάμεων _ σύγκρουση ανάμεσα στον Δία και στον Προμηθέα. Ο Ζεύς ήθελε να καταστρέψει τους ανθρώπους ( σς/ 231-236), Ο Προμηθεύς αποφασίζει να τους σώσει- και τους σώζει, μεταβιβάζοντας σ’αυτούς ένα μέρος απ’ τις δυνατότητες του πράττειν/ποιείν που ήταν, ως τότε, αποκλειστικά κτήμα των θείων δυνάμεων.

Δεν είναι άσκοπο να υπογραμμισθεί αυτή η θέληση καταστροφής του ανθρώπινου γένους, που ο Αισχύλος με έμφαση καταλογίζει στον Δία. Οι κατά τον Αισχύλο λόγοι, ή τα κίνητρα του Διός, μας μένουν άγνωστα. Πιθανόν είναι ο ποιητής να τους είχε περιγράψει στον Προμηθέα Πυρφόρο, που δεν τον έχουμε.

Ποια ήταν η κατάσταση της ανθρωπότητας πριν απ’ την επέμβαση του Προμηθέως; ΄Εμμεση και εξ αντιθέσεως απάντηση στην ερώτηση αυτή δίνεται φυσικά με την απαρίθμηση όσων δεν είχαν οι άνθρωποι στην πρωτόγονη κατάστασή τους ( 248 – 254, 458-506). Αλλά ο Αισχύλος δίνει και μία άμεση απάντηση, με τη θετική περιγραφή της προ-ανθρώπινης ανθρωπότητας ( 248-254, 443-457). Η περιγραφή αυτή, ιδίως στους στ. 443-457, είναι καταπληκτική. Η προ-ανθρώπινη κατάσταση της ανθρωπότητας, όπως την παρουσιάζει ο Αισχύλος, είναι κυριολεκτικά απίστευτη. Είναι τελείως φανταστική, χωρίς καμία εξωτερική «αληθοφάνεια» ή φροντίδα για μια τέτοιου είδους αληθοφάνεια.

Οι «άνθρωποι» αυτοί, αν μπορούν να ονομαστούν έτσι, είναι σαν ανπόστατες σκιές – θυμιζουν τα ζόμπι της σύγχρονης φανταστικής λογοτεχνίας. ΄Εβλεπαν χωρίς να βλέπουν, χωρίς να τους ωφελεί αυτό που βλέπουν (μάτην), άκουγαν χωρίς να ακούνε, και ονειράτων αλίγκιοι μορφαίσι, παρόμοιοι με μορφές ονείρων, περνούσαν τη μακριά ζωή τους χωρίς καμία τάξη, στην τύχη (εική). Ζούσαν κάτω απ[ τη γή, μέσα σ’ανήλια σπήλαια, δεν μπορούσαν να ξεχωρίσουν χειμώνα, άνοιξη και καλοκαίρι, και άτερ γνώμης το παν έπρασσον: έκαναν τα πάντα χωρίς σκέψη, χωρίς νου. Και ( στ. 248 θα επανέλθω στην ερμηνεία αυτού του στίχου) δεν προέβλεπαν – ήξεραν – τον θάνατο.

Η κατάσταση αυτή είναι τελείως εξωπραγματική – και για μας και για την εποχή του Αισχύλου. Δεν πρόκειται εδώ ούτε για υπερπρωτόγονους αγρίους, ούτε για κανένα δυνατό και συλληπτό ζωολογικό είδος. Ούτε για τους πιθήκους, ούτε καν για τα μυρμήγκια – που αναφέρονται στον στ. 453 – θα μπορούσαμε να πούμε ότι μοιάζουν με μορφές ονείρων κι ότι βλέπουν χωρίς να βλέπουν. Η προ-ανθρώπινη κατάσταση της ανθρωπότητας δεν είναι, για τον Αισχύλο, μια συνηθισμένη ζωική κατάσταση. Απ’ τη βιολογική άποψη, τα όντα αυτά είναι τερατώδη και ριζικά άνίκανα προς ζωή. Αν είχαν ποτέ εμφανισθεί, δεν θα είχαν μπορέσει να επιζήσουν πέρα απ’ τη δεύτερη γενεά. δεν χρειάζεται η δαρβινική θεωρία για να το συμπεράνει κανείς.

Κι’ όμως, η περιγραφή του Αισχύλου παρουσιάζει κάτι που είναι σημαντικότερο απ’ το πραγματικό: δίνει την κατάσταση του ανθρώπου «πριν» ή «έξω» απ’ τη θέσμιση της κοινωνικής ζωής – των τεχνών, της εργασίας, του λόγου. Αυτό που περιγράφεται εδώ είναι ο άνθρωπος όπως ήταν, αν είχε σώμα, βέβαια, και ψυχή – αλλά όχι γνώμη. Είναι αυτό που θα ονομάζαμε σήμερα το πρωταρχικό ασυνείδητο, η α – λογικότητα και α-πραγματικότητα της ψυχικής μονάδας. Μια κατάσταση που μόνο λογικά και υποθετικά μπορούμε να τη σκεφτούμε, που μοιάζει με μορφή ονείρου – και που είναι γεμάτη μορφές ονείρων - , αφαιρετικά: τι και πώς θα ήταν ο άνθρωπος, χωρίς γνώμη και χωρίς τέχνη. Ονομάζω αυτή την αφαίρεση σημαντικότερη απ’ την πραγματικότητα, γιατί μόνο αυτή μας επιτρέπει να συλλάβουμε όλα όσα, στον άνθρωπο, προέρχονται απ’ αυτό που για μας είναι η θέσμιση της γνώμης και της τέχνης, και που για τον Αισχύλο είναι δώρα του Προμηθέως, που έκανε του ανθρώπους, νήπιους όντας το πριν, έννους…..και φρένων επηβόλους (στ. 442-443)
   


Στην απαρίθμηση και περιγραφή των δώρων του Προμηθέως που ακολουθεί ( 457-506) θα ήταν κατ’αρχήν γελοίο να προσπαθήσουμε να βρούμε μια συστηματική, λογικο-φιλοσοφική τάξη. Και όμως, η τάξη της έκθεσης, όπως και το τι συμπεριλαμβάνει και τι αφήνει έξω, είναι αδύνατον να θεωρηθούν τυχαία. Ο Προμηθεύς αρχίζει μιλώντας για τις ανατολές και δυσκρίτους δύσεις των άστρων. Ανατολές και δύσεις εδώ πρέπει να είναι και οι κυρίως λεγόμενες ανατολές, αλλά ασφαλώς και οι επιτολές – οι στιγμές του έτους όπου ένα αστέρι ξαναεμφανίζεται στον ετήσιο κύκλο του και επιτρέπει έτσι να καθοριστούν οι εποχές του έτους.


Η απλή ανατολή και δύση του ηλίου και οποιουδήποτε άστρου δεν είναι δύσκριτος και η ανικανότητα των προ-ανθρώπινων ανθρώπων να διακρίνουν τις εποχές έχει αναφερθεί αμέσως πριν (454-456). Ο Προμηθεύς δίνει έτσι στους ανθρώπους τα σημάδι, τα σταθερά σημεία αναφοράς, δια των οποίων και μόνο γίνεται δυνατή και η σύλληψη και η μέτρηση του χρόνου. Η μέτρηση αυτή, του χρόνου και των παντων όσα είναι μετρήσιμα, έρχεται αμέσως κατόπιν: αριθμόν, έξοχον σοφισμάτων, εξηύρον αυτοίς. Πώς μ’ αυτήν τη σύζευξη του χρόνου και του αριθμού να μη θυμηθεί κανείς τον Αριστοτέλη: χρόνος εστι αριθμός κινήσεως κατά το πρότερον και ύστερον ( Φυσ. Δ, 219 b1-2. 220 e 3-4). Για να υπάρξει αρίθμηση, πρέπει πρώτα να υπάρξει ορισμός και καθορισμός των χωριστών. Και ανθρωπότητα χωρίς αριθμητική είναι αδιανόητη.

Αμέσως κατόπιν έρχονται οι γραμμάτων…συνθέσεις, μνήμην απάντων, μουσομήτορ’ εργάνην: οι συνθέσεις ή συμπλοκές χαραγμένων ή ζωγραφισμένων σημείων, που μπορούν να ενσωματώσουν κάθε μνήμη και να υπηρετήσουν κάθε εργασία που γεννάει τις Μούσες, αυτό που ονομάζουμε τέχνες και γνώσεις.

΄Υστερα απ’αυτό το δώρο της σύλληψης του χρόνου, του αριθμού και των (τεχνητών) σημείων, που στηρίζουν και ενσαρκώνουν τη μνήμη, έρχονται οι παραγωγικές τέχνες, η τεχνική, όπως λέμε σήμερα. Δεν θα σχολιάσω εδώ την απαρίθμηση ( 462-469, 500-503). Θα σημειώσω μόνο την εμφατική αναφορά στην ιατρική (μέγιστον, 478-483) και τη διεξοδική περιγραφή της μαντικής και της ερμηνείας των ονείρων ( 484-499), στην οποία θα επανέλθω΄Ο στίχος που τελειώνει την απαρίθμηση έχει βαρύ νόημα: Πάσαι τέχναι βροτοίσιν εκ Προμηθέως (506) Το αξίωμά μας, σ’αυτή την ανάλυση, είναι ότι παίρνουμε τον ποιητή στα σοβαρά. Το πάσαι τέχναι ισοδυναμεί με το πάσα τέχνη. Ο Προμηθεύς δεν έδωσε στους ανθρώπους μερικά στοιχεία, απ’ τα οποία αυτοί συνέθεσαν και συναρμολόγησαν τα υπόλοιπα, απ’ αυτόν ( εκ) προέρχονται πάσαι τέχναι. Ο Αισχύλος δεν μπορεί βέβαια να αγνοεί ότι στις ημέρες του συνεχώς τελειοποιούνται διάφορες τέχνες ( κι ότι ο ίδιος έχει αποφασιστικά αλλάξει την ίδια του την τέχνη). Αυτό για το οποίο γίνεται εδώ λόγος είναι η συνολική ρήξη με την προ-ανθρώπινη κατάσταση και η εξαίφνης ανάδυση της τέχνης ως τέτοιας. Δεν μπορεί να υπάρξει βαθμιαίο και χιλιοστομετρικό πέρασμα απ’ τον μη χρόνο στον χρόνο, απ’ τον μη αριθμό στον αριθμό. Ο αριθμός ή υπαρχει ή δεν υπάρχει.η ύπαρξη μισού ή ολίγου αριθμού ( και η «πρόοδος», π.χ., στα τρία τέταρτα και μετά στον ολόκληρο αριθμό) είναι αδιανόητη. Μια και ο αριθμός υπάρχει, μπορούμε μετά να αριθμήσουμε ολοένα και μεγαλύτερους αριθμούς – ή άλλα είδη αριθμών. Το ίδιο και με την τέχνη ( στην πρωταρχική έννοια του όρου): ή υπάρχει ή δεν υπάρχει. Η εμφάνιση της τέχνης δεν μπορεί να είναι παρά πέρασμα απ’ τη μη τέχνη στην τέχνη, ρήξη, απόλυτη ετερότητα που δεν επιδέχεται βαθμούς. Απότομα και συνολικά περνάμε απ’ το ένα επίπεδο στο άλλο – όσο πρωτόγονο και να είναι ετούτο εδώ. Απ’ την προ-ανθρώπινη στην ανθρώπινη κατάσταση δεν υπάρχει βαθμιαία και μέρος κατά μέρος μετάβαση ( άς θυμηθούμε την γλώσσα!). Η μετάβαση γίνεται ή δεν γίνεται.όταν γίνεται, είναι καθολική ετέρωση – δηλαδή δημιουργία. Αυτήν τη δημιουργία ο Αισχύλος δεν μπορεί να τη σκεφθεί – όπως θα κάνει ο Σοφοκλής- ως αυτοδημιουργία. Ξέρει όμως ότι δεν μπορεί να είναι το αποτέλεσμα μιας οποιασδήποτε σώρευσης, κι αυτό το εκφράζει με την πράξη του Προμηθέως, απ’ την οποία προέρχονται πάσαι τέχναι.

Επανέρχομαι στο εκτενές χωρίο που αφορά τη μαντική και την ερμηνεία των ονείρων ( 484-499) , και που θα χρειαζόταν επίσης εκτενή σχολιασμό, για να σημειώσω μόνο μερικά στοιχεία και ερωτήματα. Η πρώτη διαπίστωση – που επιβάλλεται και που απλώς παραθέτω εδώ – είναι αυτή η ογκώδης και καταπληκτική: ο Αισχύλος μιλάει για τη μαντική και όχι για τη θρησκεία, αναφέρει μόνο ακροθιγώς τους θεούς, κι αυτό μέσα σε μία ωφελιμιστική προοπτική. Τα εντόσθια των μαντικών σφαγίων πρέπει να εξετάζονται για να φανεί αν είναι κατάλληλα δαίμοσιν προς ηδονήν( 494). Ακόμα μία φορά, δεν λέω ότι αυτά «επίστευε» ο Αισχύλος.λέω ότι οι σκέψεις αυτές – όπως και η περιγραφή της εξουσίας του Διός σαν σκαιής τυραννίας, ή του Διός σαν εφήμερου τυράννου καταδικασμένου να πέσει κι αυτός με τη σειρά του – ήταν, όπως και η δημόσια τους έκφραση, δυνατές και διανοητές για τους Αθηναίους του 460.

Το άλλο στοιχείο αφορά το μήκος, τη θέση και την ανάγκη αυτής της περιγραφής. Το χωρίο είναι το εκτενέστερο απ’ όλα τα άλλα αυτης της ανθρωπογονίας (166 στίχοι ). Γιατί; Και γιατί εδώ; Και γιατί είναι απαραίτητο;

Νομίζω ότι η απάντηση – ασφαλώς ελλιπής – σ’αυτό το ερώτημα βρίσκεται στη σχέση του ανθρώπου με το τον χρόνο – και ιδιαίτερα με το μέλλον. Ο Προμηθεύς έδωσε στους ανθρώπους τη σύλληψη και τη μέτρηση του χρόνου. Τους έδωσε επίσης το μέσο για να ιδρύσουν μια σχέση με το παρελθόν: γραμμάτων … συνθέσεις, μνήμην απάντων. Με τη μαντική και την ερμηνεία των ονείρων, τους επιτρέπει μια σχέση με το μέλλον, οδηγώντας τους στην δυστέκμαρτον τέχνην και κάνοντάς τους να καταλάβουν τα φλογωτά σήματα (497-498) .

Απ’ τη στιγμή που υπάρχει σύλληψη του χρόνου, υπάρχει ο ορίζοντας του μέλλοντος και οι βασικοί του καθορισμοί: η αβεβαιότητα, η αναμονή, η ελπίδα. Για να αντιμετωπίσουν αυτό το χαρακτηριστικό του μέλλοντος, ο Προμηθεύς δίνει στους ανθρώπους τη μαντική και την ερμηνεία των ονείρων.

Αυτό το σύμπλεγμα ιδεών μας επιτρέπει και μας αναγκάζει να επανέλθουμε σ’ένα προηγούμενο, θεμελιώδους σημασίας χωρίο, που δεν το εθίξαμε έως τώρα. Πρόκειται για τους στίχους 247-252 , που περιέχουν και την πρώτη αναφορά ( μετά απ’ τους στίχους 235-236 όπου ο Προμηθεύς λέει ότι ελύτρωσε τους θνητούς απ’ την εξολόθρευση που τους προετοίμαζε ο Ζεύς) στα όσα ο Προμηθεύς έκανε για χάρη των ανθρώπων. Το πρώτο – πρίν και από το δόσιμο της φωτιάς – περιγράφεται στη στιχομυθία 248-251, που πρέπει να παρατεθεί εδώ, και λόγω της σημασίας της, και διότι η συνηθισμένη μετάφρασή της μου φαίνεται τελείως παράλογη.



Προμηθεύς; Θνητούς γ’έπαυσα μη προδέρκεσθαι μόρον.

Χορός:Το ποίον ευρών τήσδε φάρμακον νόσου;

Προμηθεύς: Τυφλάς εν αυτοίς ελπιδας κατώκισα.

Χορός:Μέγ’ωφέλημα τούτ’ εδωρήσω βροτοίς.





Ο πρώτος στίχος μεταφράζεται συνήθως: απελευθέρωσα τους ανθρώπους απ’ την πρόβλεψη του θανάτου. Η μετάφραση αυτή, πρώτον, είναι μετωπιαία αντιφατική με την περιγραφή που κάνει Ο Προμηθεύς της προ-ανθρώπινης κατάστασης ( 447 κ.ε. ). Στους στίχους που εξετάζουμε πρόκειται σαφώς για το πέρασμα απ’ την προ-ανθρώπινη στην ανθρώπινη κατάσταση. Το δόσιμο της φωτιάς αναφέρεται κατόπιν ( στ.252). Πως θα ήταν νοητό τα όντα αυτά, που δεν έχουν καν έννοια του χρόνου, να «προβλέπουν» τον θάνατό τους; Πως μπορούμε να καταλογίσουμε στον Αισχύλο μια τόσο απαράδεκτη ασυναρτησία; Δεύτερον, βιάζει τη σαφή έννοια του κειμένου ( για να κολασθεί, πρέπει να αποδοθεί< τεχνητά, στο μη το συμπεπηγμένο νόημα ίνα μη ). Το κείμενο λέει: ΄Εβαλα τέλος στην κατάσταση όπου οι θνητοί δεν προέβλεπαν τον θάνατο ( αυτονόητο, αφού εζούσαν άτερ γνώμας). ΄Όχι βέβαια με την έννοια της πρόβλεψης της ώρας και της στιγμής, αλλά με την έννοια της πρόβλεψης του γεγονότος: έμαθα στους θνητούς ότι είναι θνητοί. Τρίτον, δεν είναι δυνατόν να αποδοθεί στον Προμηθέα η εξωφρενική ιδέα ότι τους θνητούς αυτούς ( προέβλεπαν τον θάνατό τους, ενώ ταυτοχρόνως βλέποντες έβλεπον μάτην!) τους έκανε να μην ξέρουν πια ότι είναι θνητοί. Αν υπάρχει κάτι που είναι βέβαιο για τους ανθρώπους, και πάντως για τους αρχαίους ΄Ελληνες, είναι η θνητότητα τους.απ’ τον ΄Ομηρο ως το τέλος της αθηναϊκής τραγωδίας, η βεβαίωση του θεμελιακού αυτού χαρακτηριστικού της ανθρώπινης οντότητας επαναλαμβάνεται σε κάθε ευκαιρία.

Ο Προμηθεύς έμαθε στους ανθρώπους την αλήθεια – ότι είναι θνητοί και , κατά την πραγματική και αντικειμενικά αληθινή αρχαία ελληνική αντίληψη, ανυπέρβλητα και τελεσίδικα θνητοί. Αλλά το να είσαι θνητός, και να το ξέρεις, είναι όπως λέει στον επόμενο στίχο ο χορός, νόσος, για την οποία χρειάζεται ένα φάρμακον. Το φάρμακο αυτό το βρήκε και το έδωσε ο Προμηθεύς: εγκατέστησε μέσα στους ανθρώπους τυφλάς ελπιδας. Τυφλές ελπίδες, σκοτεινές προσδοκίες, φρούδες αναμονές.τα όπλα – τελικά μάταια – με τα οποία ο άνθρωπος μάχεται την θνητότητά του, που αλλοιώς θα του ήταν αβάστακτη. ΄Ετσι, όταν ο χορός απαντάει: Μέγ’ωφέλημα τούτ’εδωρήσω βροτοίς, η απάντηση δεν είναι ειρωνική. Αν ήταν οι άνθρωποι να βγουν απ’ την προανθρώπινη κατάσταση, έπρεπε να ξέρουν την πρώτη και τελευταία αλήθεια, ότι είναι θνητοί. Η αλήθεια αυτή θα μπορούσε να τους συντρίψει ( όπως τόσο συχνά μας συντρίβει). Το αντίβαρο είναι οι τυφλές ελπίδες. Οι ελπίδες αυτές δεν αναφέρονται σε καμία «θετική» αθανασία ( όπως το ξέρουμε απ’ τη «Νέκυια» της Οδύσσειας). Σχετίζονται με όσα κάνει και μπορεί να κάνει ο άνθρωπος σε τούτη τη ζωή. Φυσικά είναι τυφλές, μια και το μέλλον είναι άγνωστο και οι θεοί φθονεροί. Αλλά αυτά τα δύο συναπαρτίζουν τον άνθρωπο – τουλάχιστον τον αρχαίο ΄Ελληνα:η γνώση του θανάτου και η δυνατότητα ενός ποιείν-πράττειν που η γνώση αυτή να κεντρίζει αντί να το πνίγει. Η αρχαία Ελλάδα είναι η λαμπρότερη απόδειξη της δυνατότητας να μετατραπεί αυτή η αντινομία σε πηγή δημιουργίας.