Αλλοι μεγάλοι διανοούμενοι και ερευνητές της Σκέψης, ( Goethe, Marx, Hegel), έκαναν το ίδιο αργότερα, και σήμερα η Αισθητική, είναι μια ανεξάρτητη επιστήμη, που, αν και περίπλοκη αρκετά, μπορεί να φωτίσει τον μελετητή, που διαθέτει το ανάλογο φιλοσοφικό υπόβαθρο. Εμείς όμως θα δούμε το πράγμα, απ’ τη δική μας οπτική γωνία, χωρίς να περιπλακούμε σε ατελείωτους και λαβυρινθώδεις συλλογισμούς και αναλύσεις, με έννοιες όσο γίνεται πιο απλές και προσιτές στον καθένα από μας.
Ξεκινώντας από τη Φύση, συνηθίζουμε να θαυμάζουμε το γυμνασμένο αρμονικό σώμα, το υγιές κορμί και να απεχθανόμαστε τον άρρωστο, καχεκτικό και αγύμναστο οργανισμό. Θαυμάζουμε ένα ωραίο άλογο, ένα ψηλό και γερό δέντρο, αλλά μαγευόμαστε τα ίδιο, μπροστά σ΄ένα ολοπόρφυρο δειλινό, ή ένα πανοραμικό τοπίο. Χρησιμοποιούμε αυθόρμητα τη λέξη ωραίο, για να δηλώσουμε τα ευχάριστα συναισθήματα που ξεχειλίζουμε… Το δυνατό και υγιές συνδέεται με το ωραίο. Στην εκστατική ένωσή μας με τη φύση, σε μια ώρα ασυνήθιστη, εγκωμιάζουμε το αντικείμενο του θαυμασμού μας, με το ίδιο επίθετο. Στην παρούσα όμως περίπτωση, μας ενδιαφέρει αυτή η έννοια, όχι σαν επίθετο, αλλά σαν ουσιαστικό, και τη μεταθέτουμε από τη Φύση, στη σφαίρα της Αισθητικής.
Για να αισθανθούμε το ωραίο, πρέπει να είμαστε ευπαθείς δέκτες, καλλιεργημένοι, ευαίσθητοι, πρέπει να θέλουμε να γνωρίσουμε αυτή την εμπειρία, πρέπει να διψούμε για Τέχνη και να την θεωρούμε μια γνώση αξιόλογη και αναγκαία για το Πνεύμα μας. ΄Αλλως πως, είναι μάλλον απίθανο να λειτουργήσουμε αισθητικά. Ο άνθρωπος εκπαιδεύεται, για να είναι σε θέση να κατανοεί, και να απολαμβάνει αυτή την εμπειρία, στις σύνθετες εκδηλώσεις της.
Αν και τα πρότυπα του ωραίου που ο κόσμος κληρονόμησε από τους Αρχαίους ΄Ελληνες, επιβίωσαν μέχρι σήμερα, εντούτοις πολλά πράγματα άλλαξαν και διαφοροποιήθηκαν μέσα στους αιώνες. Πολλές επιρροές προσλήφθηκαν και αφομοιώθηκαν στη ροή της ιστορίας, και η μεγάλη αυτή παράδοση, που με την Αναγέννηση διαμόρφωσε τους κώδικες καλλιτεχνικής έκφρασης σε όλη την Ευρώπη, αρκετές φορές ταρακουνήθηκε και τέθηκε σε αμφισβήτηση και κριτική ανάλυση. Δεν είναι άσχετο αυτό με την εξάπλωση του Χριστιανισμού από τη μια, και την εξέλιξη της επιστήμης από την άλλη, όπου καινούριες συνθήκες και καινούρια οράματα, ήταν φυσικό να αλλοιώσουν το αισθητικό εγώ του ανθρώπου και να τον σπρώξουν να αναζητά κάθε τόσο ανανεωμένα σύμβολα και νέες φόρμες, για να εκφράσει νέα νοήματα και νέες εμπειρίες. ΄Αρα η κατανόηση της Τέχνης προϋποθέτει κάποτε ιστορική συνείδηση, αν είναι να μη λιθοβολούμε εμείς πρώτοι τους καινοτόμους και επαναστάτες δημιουργούς της.
Το ωραίο είναι πρώτ΄απ΄όλα μέσα μας. Ο δημιουργός μας προσφέρει το εργαλείο, να το ανακαλύψουμε, να το βγάλουμε έξω. Η ψυχή του ανθρώπου μοιάζει σαν ένα μεταλλείο. Ο καλλιτέχνης μας βοηθά να ανασύρουμε αυτό τα πολύτιμο μετάλλευμα που έχουμε βαθειά μέσα μας και να το γνωρίσουμε, να το καταλάβουμε. Είναι διεργασία που λαμβάνει χώραν υπόγεια, σκοπός της να ζωντανέψει όλο το είναι μας, να μας «θεραπεύσει». Πιστεύω απόλυτα πως η Τέχνη, στην πολύ πλατειά της λειτουργικότητα , πέραν από του να είναι και συνάμα γνωστική και διδακτική, πολιτική και θρησκευτική, είναι «θεραπευτική». Ισορροπεί τον άνθρωπο, θεραπεύει πληγές της ψυχής, δίνει νόημα στο χάος, πλουτίζει τον εσωτερικό κόσμο, εξυψώνει πάνω από την τύρβη της καθημερινότητας. Τον εξανθρωπίζει.
Με όλην αυτή τη δύναμη και επιρροή που μπορεί να έχει στον άνθρωπο, όχι λίγες φορές χρησιμοποιήθηκε σαν όπλο της εξουσίας ή της θρησκείας, για να προσεταιρισθεί τη μάζα, δηλ, τον κόσμο όπου η συνειδητή κρίση απουσιάζει. Χρησιμοποιήθηκε σαν εμβατήρια σε στρατούς, σαν προπαγάνδα σε πολέμους. Χρησιμοποιείται και σήμερα, για την εμπέδωση αξιών που εισάγονται αθόρυβα, από καταναλωτικές κοινωνίες, μαζί με τα προϊόντα τους.
Τώρα, πιο πολύ από χθές, χρειάζεται εκπαίδευση και προετοιμασία του πολίτη για να αντιλαμβάνεται ποιο είναι το ωραίο και ποιο είναι τα σκάρτο, στην κατανάλωση των εισαγομένων πολιτιστικών προϊόντων. Γιατί η έννοια του ωραίου δεν είναι μόνο συνδεδεμένη με τα μέσα έκφρασης, με το εξωτερικό κέλυφος του έργου Τέχνης, αλλά με αυτή ταύτην την ουσία του πράγματος, με την ιδέα που εκφράζεται, με το μήνυμα που θέτει ο δημιουργός σε κυκλοφορία. Σήμερα, όπου οι ιδέες, καμουφλαρισμένες με χίλιες δυο θελκτικές μορφές, κυκλοφορούν ανενόχλητα στα χέρια κερδοσκόπων εμπόρων, πρέπει να είμαστε σε θέση να ανιχνεύσουμε το ωραίο από το άσχημο, το ηθικό από το ανήθικο.
Εδώ τίθεται το ερώτημα, αν μπορούμε να ταυτίσουμε δυο ιδέες, ( ηθικό - ωραίο ),που ανήκουν φυσιολογικά σε διαφορετικά συστήματα αξιών. Ηθικής το ένα, Αισθητικής το άλλο. Η απάντηση δεν είναι δύσκολη, αν σκεφτούμε πως μια ιδέα με οποιοδήποτε ένδυμα κι αν την παρουσιάσουμε, για να είναι προοδευτικά τοποθετημένη, πρέπει να έχει σαν κίνητρο και σκοπό την απάμβλυνση των κοινωνικών διαφορών, τη στερέωση της Δημοκρατίας και στο σύνολό της να εξυπηρετεί τη ζωή και τις υγιείς δυνάμεις που την εκφράζουν. ΄Αρα υπάρχει ταύτιση όχι στα εξωτερικά σημεία αλλά στην ίδια την ουσία, γι αυτό και δεν μπορεί να είναι ωραία μια θέση πολεμόχαρη σε καιρούς ειρήνης, μια θέση ρατσιστική σε καιρούς παγκόσμιας συμφιλίωσης, μια ιδέα φανατισμού σε καιρούς συνδιαλλαγής και συναδέλφωσης. Ακόμα κι αν καμουφλαριστεί με ενδύματα πατριωτικά, ηθικοθρησκευτικά, ακόμη και αν μας δώσει ψευδώς την εντύπωση πως τα συμφέροντά μας προσωπικά και εθνικά, κινδυνεύουν, ανήκει στην αντίδραση και σαν ιδέα είναι οπισθοδρομική.
Κι έτσι φτάνουμε στο συμπέρασμα, πως η Τέχνη, δεν μπορεί να απομακρύνεται από τη ζωντανή πραγματικότητα, χωρίς βέβαια να καταντά επικίνδυνη προπαγάνδα, ή μασκαρεμένη προώθηση ψευδών ιδεωδών.
Η επαφή με τα καλλιτεχνικά πράγματα, καλλιεργεί το γούστο του ατόμου, κι έτσι έχουμε μια πρώτη αναγκαία βάση, που βοηθά στο πλησίασμα του έργου Τέχνης. «Όλοι κάνουμε μικροτεχνία», λέει ο Τσαρούχης. Ανεπτυγμένο γούστο σήμερα όμως, σημαίνει γνώση στην εκλογή προϊόντων, με καλαισθητική εμφάνιση, προς κατανάλωση. Δεν οδηγεί απαραίτητα, σε μια βαθύτερη, ουσιαστική σχέση με την Τέχνη, κι έτσι κινδυνεύουμε να πνιγούμε στα ρηχά, να χαθούμε στην επιφάνεια. Πρέπει να είμαστε έτοιμοι, να δούμε το ωραίο και πέραν του γούστου. Σε μορφές που δεν συνηθίσαμε, που δεν είμαστε εξοικειωμένοι, στην απλότητα, την αυστηρότητα του ύφους, στο αναπάντεχο.
Η ζωγραφική στη σύγχρονη εποχή, όπως και η ποίηση, διανύουν μια ιδιαίτερη περίοδο αναπροσαρμογής των εκφραστικών των μέσων. Η φωτογραφία, ο κινηματογράφος, η ψυχολογία, η επιστήμη, επηρέασαν και επέφεραν αλλαγές στη σχέση άνθρωπος – φύση, άνθρωπος – πολιτισμός και , κατά συνέπεια, δημιουργός –κοινωνία. Δεν περιμένουμε, ούτε ζητούμε εδώ κι ένα αιώνα, η ζωγραφική να αποτυπώνει σαν φωτογραφία τον εξωτερικό κόσμο, ούτε να μας διηγείται όπως ο Tintoretto «σκηνές σε στυλ κινηματογραφικό» ( Picasso ). H φωτογραφική μηχανή τα κάνει καλύτερα, σχεδόν τέλεια.
Σπουδασμένοι ζωγράφοι και αυτοδίδακτοι(naïf) – μια σχέση αρμονικής αλληλοσυμπλήρωσης. ΄Ηταν τότε που ο τελωνοφύλακας Henri Rousseau, έπαιξε σημαντικό ρόλο με τη δουλειά του, στη ζύμωση των καλλιτεχνικών αναζητήσεων και με την σταθερότητα της φόρμας του, επηρέασε τους τότε κυβιστές πρωτοπόρους Braque και Picasso. Μπορούμε να θυμηθούμε σύγχρονα παραδείγματα, στο δικό μας χώρο, τέτοιων φαινομενικά ανορθόδοξων σχέσεων, που εξακολουθούν να μας πείθουν, πως η ζωγραφική δεν διδάσκεται αλλά είναι σύμφυτη κλίση, και δεν υπακούει σε Ακαδημίες και προγράμματα. Θεόφιλος και Τσαρούχης. Κάσιαλλος και Διαμαντής συνεχίζουν να αποδεικνύουν την αναλλοίωτη φύση του ταλέντου, είτε φοιτήσεις σε Ακαδημίες είτε όχι.
΄Ολην αυτή τη διαδρομή έκανα, λαμβάνοντας υπόψη πως ο θεατής πρέπει πρώτα να πάρει τη σωστή στάση μέσα του και να μη αφήσει τις λαθεμένες μισές γνώσεις – γνώμες να τον εμποδίσουν από του να σταθεί αγνά και καθαρά μπροστά στο έργο που θέλει να νιώσει, κι έτσι να μπορέσει δίκαια, να μοιραστεί κι αυτός τη χαρά του δημιουργού. Δεν απευθύνομαι στον χωρικό. Αυτός την Τέχνη του, αυτήν που έχει ανάγκη ( και που του την στερήσαμε βίαια ) την αντιλαμβάνεται πολύ καλά.
Απευθύνομαι στον άνθρωπο της πόλεως, στον σπουδασμένο Κύπριο, αυτόν που πηγαίνει στις εκθέσεις προκατειλημμένος, αυτόν που ξέρει σαν ζωγράφο μόνο τον τάδε συγγενή ή φίλο του, που παραδέχεται μόνο αυτούς που πουλάνε, ( σαν να είναι το χρήμα αξία πνευματική ), ξεχνώντας ότι ο λαός μας παρέδωσε αριστουργήματα,( ποίηση, τραγούδι, ζωγραφική κλπ) τζάμπα και αφορολόγητα, …κι ένα σωρό άλλα.
Μια κυρία σε μια ομαδική έκθεση, μιλώντας με τον ζωγράφο που παρουσίαζε τα έργα του (aquerello, νερομπογιά), ρώτησε: « Είναι ελαιογραφία αυτή η τεχνοτροπία;». Ελπίζω τα σχολεία, ν΄αρχίσουν να κάνουν καλή δουλειά πια, για ν΄αποφεύγονται τραγελαφικές του είδους τούτου περιπτώσεις. Η άγνοια και η προκατάληψη, κλείνουν το μάτια, που είναι τα παράθυρα της ψυχής και οδηγούν στην τύφλωση. Για τον πεθαμένο και τον τυφλό, τα κίτρινα ηλιοτρόπια του Van Gongh και τα νούφαρα της λίμνης του Monet, δεν υπάρχουν. Εμείς παίρνουμε ταπεινά πηλό, αλείβουμε τα μάτια αυτών που δεν βλέπουν με την ελπίδα πως θαύμα, θα γίνει πάλι.
ΝΕΟΚΛΗΣ ΚΥΡΙΑΚΟΥ
Ζωγράφος
.jpg)